Παλεύοντας με τα εκατοντάδες απείθαρχα κατσίκια που παραβιάζουν την περίφραξη του χώρου, μοναδικοί θαμώνες αυτού του νησιού που 2.500 χρόνια πριν γέμιζε από προσκυνητές, το σημερινό ακατοίκητο Δεσποτικό της Αντιπάρου, με τους κέδρους, τις σπάνιες φίδες, τα έρποντα κυπαρίσσια και τα δύο αρχαία πηγάδια, επιβεβαιώνει μέσα από τα αρχαιολογικά του ευρήματα κάθε χρόνο τη δύναμη και τη στρατηγική του θέση στο Αιγαίο. Και βέβαια τον πλούτο αυτού του κυκλαδίτικου ιερού με τα εντυπωσιακά αγάλματα από παριανό μάρμαρο, τους κούρους, που μέλη τους τώρα βρίσκουν σε κάθε τους βήμα, διάσπαρτα οι αρχαιολόγοι.
Λατρευτική δραστηριότητα είχε από τη Γεωμετρική εποχή το νησί αυτό, με ιερό που ήκμασε στα αρχαϊκά χρόνια όταν απέκτησε και λατρευτικό κτίσμα με μνημειακό χαρακτήρα το οποίο ίδρυσε η Πάρος με σκοπό την εδραίωση της κυριαρχίας της στο Αιγαίο.
Ως τις αρχές του 2ου αι. π. Χ. συνέχισε να λειτουργεί, ενώ την πρώτη καταστροφή τη γνώρισε από τους Αθηναίους όταν τιμώρησαν την Πάρο επειδή «μήδισε», αλλά και στα ρωμαϊκά χρόνια και ύστερα στα μεταβυζαντινά όπου το νησί έγινε ορμητήριο των πειρατών.
Σήμερα το Δεσποτικό προσπαθεί να πάρει μια θέση στο ΕΣΠΑ που δεν έχει κανένα έργο της Πάρου, ενώ κάποιοι ονειρεύονται να γίνει ένα ακόμη υπόδειγμα αναστήλωσης, όπως είναι το Σαγκρί, τα Υρια, η Μεσσήνη και η Καρθαία. Η ιδέα για τη δημιουργία ενός αρχαιολογικού πάρκου όσο και το νησί, με την πρόταση της αρχιτέκτονος Κατερίνας Τσιγαρίδα για ένα ανοιχτό μουσείο με νοητές αίθουσες και τον αναστηλωμένο ναό να δεσπόζει στον χώρο, γίνεται όλο και πιο επιτακτική. Οπως τα σχέδια για την αναστήλωση από τον αρχιτέκτονα-μηχανικό Γουλιέλμο Ορεστίδη (ανέλαβε και το αρχαίο θέατρο Σπάρτης), αλλά και τη μελέτη για τη στερέωση των καταλοίπων.
Γι’ αυτά τον πρώτο λόγο έχει το ΚΑΣ και η Αρχαιολογική Υπηρεσία, ωστόσο ο Δήμος Αντιπάρου βοηθάει όσο μπορεί, όπως ισχυρίζεται ο ανασκαφέας του Δεσποτικού κ. Γιάννος Κουράγιος, προκειμένου να ξεκινήσουν έργα σε αυτό το νησί το οποίο μπορεί να γίνει ιδανικός τόπος προορισμού με αρχαιολογικές διαδρομές και οικολογικές παραδοσιακές προτάσεις.
Πολλά αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και πληθώρα οστράκων χρηστικών και αποθηκευτικών αγγείων έφερε στο φως η φετινή ανασκαφή στη θέση Μάντρα καθώς και λεπτή πρώιμη αρχαϊκή κεραμική, θραύσματα μελαμβαφών σκύφων με εγχάρακτες επιγραφές για τον Απόλλωνα. H έκπληξη ήταν τις τελευταίες ημέρες, όταν ήρθε στο φως ένα ακόμη τμήμα μαρμάρινου αρχαϊκού κούρου φυσικού μεγέθους (μηρός) με ιδιαίτερα μυώδη διάπλαση.
Νησί των κούρων
Στο νησί των κούρων όπως βαφτίστηκε το Δεσποτικό, ένα ακόμη εύρημα προστέθηκε στα δεκάδες θραύσματα μαρμάρινων αγαλμάτων (65 τμήματα, εννέα κεφάλια κούρων και 25 βάσεις αναθημάτων), τα οποία αποδεικνύουν τον πλούτο σε γλυπτά αυτού του μεγάλου κυκλαδίτικου ιερού που διαδραμάτισε τον δικό του ρόλο στην κυριαρχία του Αιγαίου.
Ο αρχαιολόγος της ΚΑ΄ ΕΠΚΑ κ. Γ. Κουράγιος, υπεύθυνος για την ανασκαφή, συνέχισε την έρευνα στο εκτεταμένο αρχαϊκό ιερό που είναι αφιερωμένο στον Απόλλωνα. Δώδεκα κτίρια έχουν αποκαλυφθεί ώς σήμερα στο Δεσποτικό και άλλα πέντε στο κοντινό νησάκι Τσιμιντήρι. Η φετινή έρευνα (συμμετείχαν οι αρχαιολόγοι Κορνηλία Νταϊφά, Σπύρος Πετρόπουλος και οι αρχιτέκτονες Aenne Ohnesorg και Κατερίνα Παπαγιάννη από το Πολυτεχνείο του Μονάχου), επικεντρώθηκε στον ναό και το τελετουργικό εστιατόριο που προστατεύονταν με τειχισμένο περίβολο. Διερευνήθηκαν οι διαφορετικές φάσεις των κτισμάτων του ιερού, ανασκάφηκαν και άλλα κτίρια, ταξινομήθηκαν διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη του ναού και του εστιατορίου. Εκεί, στο δάπεδο του προστώου αποκαλύφθηκε μαρμάρινος τελετουργικός βόθρος, παρόμοιος με αυτόν που είχε βρεθεί στο αρχαϊκό ιερό των Υρίων Νάξου. Μπροστά από τον στυλοβάτη του ναού ήρθαν στο φως αρχιτεκτονικά κατάλοιπα πρωιμότερης φάσης, ιδιαίτερα σημαντικά κατά τον ανασκαφέα, διότι όπως υπογραμμίζει: «επιβεβαιώνουν τη λειτουργία του ιερού από τα γεωμετρικά χρόνια». Ακέραια αγγεία από την ύστερη γεωμετρική και πρώιμη αρχαϊκή εποχή, καθώς και πολλά γραπτά όστρακα και μια τραπεζιόσχημη κατασκευή από τέσσερις πλάκες (ένα είδος τελετουργικής εσχάρας) ήταν ακόμη ορισμένα ευρήματα.
Ταφές που προβληματίζουν
Η ελεύθερη ταφή ενήλικα χωρίς κτερίσματα στην εξωτερική γωνία του ναού και στο επίπεδο της θεμελίωσής του ήταν ένα ακόμη εύρημα που προβληματίζει τους αρχαιολόγους για τη θέση της, αφού γειτνιάζει με το λατρευτικό δωμάτιο του ναού. Αν η εξέταση του σκελετικού υλικού από ειδικούς επιστήμονες δείξει ότι χρονολογείται στην αρχαϊκή περίοδο, τότε οι αρχαιολόγοι πιθανολογούν ότι πρόκειται για εργάτη που δούλευε στο ιερό, σκοτώθηκε εκεί και θάφτηκε δίπλα στα θεμέλια. Αν όμως είναι μεταγενέστερος, «πιθανότατα ανήκει σε αυτούς που στην ύστερη αρχαιότητα ή στους βυζαντινούς χρόνους κατέστρεψαν τον ναό, για να πάρουν το οικοδομικό υλικό του». Τάφος με τρεις σκελετούς της ύστερης όμως ρωμαϊκής περιόδου βρέθηκε και στο εσωτερικό του κτιρίου Β.
Η ανασκαφή πραγματοποιήθηκε με χορηγίες του Ιδρύματος Ι. Λάτση, του Ιδρύματος Α. Π. Κανελλόπουλου, του Ιδρύματος Α. Γ. Λεβέντη και της Γενικής Γραμματείας Νησιωτικής Πολιτικής του υπουργείου Ναυτιλίας.