Ο Λεωνίδας Ζώης γεννήθηκε στη Ζάκυνθο το 1865, λίγο καιρό μετά την Ενωση της Επτανήσου. Ηταν μια εποχή κατά την οποία οι άνθρωποι τιμούσαν τις πνευματικές αξίες, και οι λόγιοι γίνονταν αντικείμενο σεβασμού και θαυμασμού κάθε νέου που έτρεφε ευγενείς φιλοδοξίες. Η Ζάκυνθος, την εποχή των παιδικών χρόνων του Ζώη, έμοιαζε με εργατική κυψέλη των γραμμάτων, της τέχνης και του πατριωτισμού.
Σ’ αυτό το κλίμα γαλουχήθηκε και μεγάλωσε ο Ζώης. Τελείωσε το γυμνάσιο στην πατρίδα του και γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, όμως οι περιστάσεις δεν του επέτρεψαν να συνεχίσει τις σπουδές του έπειτα από τον πρώτο χρόνο. Επέστρεψε στη Ζάκυνθο και άρχισε τη μελέτη μόνος του. Εγινε τηλεγραφητής, έπειτα δάσκαλος, υπάλληλος Νομαρχίας, και το 1899 διορίστηκε στο Αρχειοφυλακείο Ζακύνθου, στο οποίο επί δεκαετίες εργάστηκε με πίστη, με υπομονή και με γνώση, σαν ένας «πνευματικός μεταλλωρύχος», για να ανασύρει στο φως με τις μελέτες του, μέσ’ από την υγρασία και τη ληθαργική σκόνη του μισοσκότεινου οικήματος της Ιστορίας, κάθε περιστατικό του παλιού καιρού.
Σύμφωνα με την Αναγραφή των δημοσιευμάτων του, οι μονογραφίες και οι μελέτες του Ζώη υπερβαίνουν τις επτακόσιες. Με το περιοδικό του, Αι Μούσαι, που υπήρξε από τα μακροβιότερα ελληνικά περιοδικά -κυκλοφόρησε ανελλιπώς από το 1892 έως το 1941-, στήριξε τα επτανησιακά γράμματα αντιπροσωπεύοντας την πνευματική κίνηση της Ζακύνθου. Εφερε στο φως πολύτιμες αρχειακές πηγές, και δημιούργησε μια κιβωτό της φιλολογικής και κοινωνικής ζωής του τόπου.
«Αι Μούσαι» αναδείχτηκαν σε βήμα έκφρασης και διαλόγου ενός ευρύτατου πνευματικού κόσμου, αποσπώντας την αναγνώριση του επιστημονικού κόσμου για τη σοβαρότητα και την εγκυρότητά τους. Κυκλοφόρησε και παραρτήματα με «κοινωνικά», ποιήματα, διατριβές, βιβλιοκρισίες και, από τις 6 Νοεμβρίου 1898, ένθετο, ημίφυλλο αρχικά, ενσωματωμένο στα τεύχη αργότερα, έως το 1916 και αργότερα ενοποιημένο, το Λεξικόν Φιλολογικόν και Ιστορικόν της Ζακύνθου.
«Μοναδικό φαινόμενο στην παγκόσμια ιστορία», χαρακτήρισε ο Μαρίνος Σιγούρος το Λεξικόν του Ζώη, αφού «κανένας άλλος τόπος δεν έχει παρόμοιο ευρετήριο, ειδικό λεξικό, ούτε η Αθήνα, ούτε η Ρώμη, ούτε το Παρίσι, με συγκεντρωμένες, εξακριβωμένες και διαπιστωμένες μ’ επιστημονική μέθοδο, όλες τις δυσεύρετες και άγνωστες σχετικές λεπτομέρειες».
Ακολουθώντας ο Ζώης τη συμβουλή του Κοραή: «Ας καταγίνωνται οι λόγιοι νέοι του γένους να συναθροίζη έκαστος τας λέξεις, τας φράσεις και τας παροιμίας της πατρίδος», άρχισε να συγκεντρώνει υλικό από το Αρχειοφυλακείο, από τα έργα των συμπατριωτών του, από τις βιβλιοθήκες, τις μελέτες που αναφέρονται (άμεσα ή έμμεσα) στη Ζάκυνθο, την καθημερινή ζωή με τα ήθη, τα έθιμα και τις παραδόσεις του λαού, έτσι ώστε στις υπερχίλιες σελίδες του Λεξικού του να μας δώσει μια ολοκληρωμένη τοιχογραφία της ιστορίας, της ζωής και του πολιτισμού του ζακυνθινού λαού.
Ο Ζώης στο Λεξικόν του κατέγραψε λέξεις, παροιμίες, φράσεις και αινίγματα με τη σημασία τους, που έχουν ληφθεί από τον προφορικό λόγο και τις ποικίλες γραπτές πηγές των χρόνων της Ενετοκρατίας και εξής. Παράλληλα, όμως, συγκέντρωσε πλήθος πληροφοριών, σχετικών με την εθνολογική σύσταση της Ζακύνθου, τοπωνύμια, τους διοικητικούς θεσμούς, την ιστορία και τη λαογραφία του νησιού, ενώ σημαντικό τμήμα καλύπτουν τα βιογραφικά λήμματα των Ζακυνθίων που διακρίθηκαν στα γράμματα, στις επιστήμες, στην πολιτική και γενικότερα στην κοινωνική ζωή του τόπου, συνοδευόμενα από σχετικά γενεαλογικά στοιχεία.
Εργο αναφοράς
Το 1963, επτά χρόνια ύστερα από τον θάνατο του ιστοριοδίφη, το Λεξικόν του επανεκδόθηκε από το Εθνικό Τυπογραφείο σε οριστική μορφή, επεξεργασμένο και εμπλουτισμένο από τον ίδιο τον Ζώη, με πολλά ιστορικά και γενεαλογικά στοιχεία υπό τον γενικό τίτλο Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου, διαιρεμένο σε δύο τόμους (Ιστορικόν, Βιογραφικόν και Λαογραφικόν).
Απαραίτητο εργαλείο των ερευνητών όχι μόνο της τοπικής ιστορίας της Ζακύνθου αλλά και γενικότερα, χρόνια τώρα, το Λεξικόν του Ζώη αποδείχτηκε μείζον έργο αναφοράς. Προ ετών εξαντλημένο, η επανέκδοσή του είχε καταστεί ένα από τα desiderata των ερευνητών. Η αναστατική έκδοση αυτού του «μνημειώδους» στην κυριολεξία έργου συνιστά ευφρόσυνη προσφορά στα νεοελληνικά γράμματα, στην ιστορία μας. Την καλωσορίζουμε με χαρά…
Λεωνίδα Χ. Ζώη
Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου
Τόμοι Α΄& Β΄, σελ. 714 & 542
Εκδ. Μουσείο Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων & εκδόσεις «Τρίμορφο», Ζάκυνθος 2012
* O κ. Διονύσης Ν. Μουσμούτης είναι διευθυντής του περιοδικού «Ιστορία».