Λογοτεχνική ή κινηματογραφική, η επιστημονική φαντασία χαρακτηρίστηκε εύστοχα η «ιστορία του μέλλοντος» του ανθρώπινου είδους, και αποτυπώνει την προσπάθεια του δυτικού ανθρώπου να τοποθετηθεί απέναντι στη μηχανή και την επιστήμη από την εποχή της επικράτησής τους μέχρι σήμερα: αναμετράται μαζί τους, προβάλλοντας τις πιο βαθιές του επιθυμίες και τους ενδόμυχους φόβους του.
Οι ψυχεδελικές δυστοπίες του Φίλιπ Ντικ, οι συναρπαστικές διαστημικές περιπέτειες του Αρθουρ Κλαρκ, ο εφιαλτικός, σχεδόν καφκικός κόσμος του Ρέι Μπράντμπερι ή τα μετα-καταστροφικά οράματα του Τζέιμς Μπάλαρντ εμπνέουν ακόμη, άμεσα ή έμμεσα, σύγχρονα υβριδικά έπη και hi tech εφιάλτες στο Χόλιγουντ. Πιο πρόσφατα παραδείγματα, ο εντυπωσιακός «Προμηθέας» του Ρίντλεϊ Σκοτ και το ριμέικ της «Ολικής επαναφοράς», που αναμένεται στις αίθουσες στις 6 Σεπτεμβρίου.
Και η σημερινή «Ολική επαναφορά» βασίζεται στο διήγημα του Φ. Ντικ «Θυμόμαστε εμείς για εσάς». Οι δύο πρωταγωνιστές της είναι σταρ, ο Κόλιν Φάρελ και η Κέιτ Μπέκινσεϊλ, ενώ οι εικόνες της εύγλωττες μιας δυστοπίας που τείνει να γίνει κυρίαρχη εμμονή στις εικονογραφήσεις των μεγάλων χολιγουντιανών αφηγήσεων τα τελευταία χρόνια: καρτ ποστάλ μιας καπιταλιστικής μητρόπολης του παγκοσμιοποιημένου μέλλοντος (εν προκειμένω το Λονδίνο) με τη μοναξιά και τον ζόφο ενός κατεστραμμένου κόσμου που περιμένει τον Μεσσία του.
Η επιστημονική φαντασία συναρπάζει από τις απαρχές της ως λογοτεχνικό είδος, από τον καιρό που ο Ιούλιος Βερν οραματίζεται το μέλλον σχεδιάζοντας φανταστικά ταξίδια είτε στο φεγγάρι είτε στα βάθη του ωκεανού που κατάπιε τη μυθική Ατλαντίδα. Ο μεγάλος αυτός μυθιστοριογράφος προσδοκούσε την επιστήμη και την τεχνολογία να ανοίξουν νέους ορίζοντες στον άνθρωπο. Η ευτυχία όμως δεν είναι κάτι δεδομένο, μια και η σχέση του ανθρώπου με τη θαυμαστή μηχανή ναρκοθετεί την ελευθερία του.
Δυσοίωνο μέλλον
Η υποψία του ουμανιστή Ι. Βερν για το δυσοίωνο μέλλον του ανθρώπου θα γίνει βεβαιότητα ύστερα από πολλές δεκαετίες στα εκκολαπτήρια του «Brave New World» του Αλντους Χάξλεϊ, στον φανταστικό κόσμο του Τζορτζ Οργουελ ή στον φαινομενικά τέλειο κόσμο των ρομπότ του Ισαάκ Ασίμοφ.
Η επιστημονική φαντασία προκαλεί ρίγη ανατριχίλας από τις ρομαντικές καταβολές της, από την ημέρα που η Μαίρη Σέλεϊ επινόησε τον μύθο του δόκτορος Φρανκενστάιν εφευρίσκοντας άθελά της το βασικότερο αφηγηματικό μοτίβο της επιστημονικής φαντασίας: το διαρκές μπλέξιμο του φόβου με την επιθυμία για κατάκτηση και εξερεύνηση του αγνώστου (που μπορεί να αφορά και το μέσα του ανθρώπου). Ακραίοι φόβοι και ακραίες επιθυμίες, εκφρασμένα με φοβερή ένταση. Στον Φρανκενστάιν ο αναγνώστης ή ο θεατής στάθηκε για πρώτη φορά έντρομος απέναντι στην ασεβή επιθυμία του ανθρώπου να ξεπεράσει τον δημιουργό του, αλλά και απέναντι στον μεγαλύτερο φόβο του: στο καταστροφικό τέρας-δημιούργημά του.
Δυστοπία και ψυχεδέλεια στον Φίλιπ Ντικ
Ο Φίλιπ Ντικ υπήρξε ένας ιδιόρρυθμος εκπρόσωπος της αμερικανικής αντικουλτούρας. Αγαπούσε τους Jefferson Airplane αλλά και τον Βάγκνερ, είχε εμπειρίες με LSD. Σαν οδοιπόρος στους ονειρικούς κόσμους που επινόησε, προσπαθούσε να διακρίνει το σύνορο πραγματικότητας και φαντασίας.
Πολλές από τις ιστορίες του, που έχουν παράξενους τίτλους, χρησιμοποιήθηκαν ως πρώτη ύλη για φιλόδοξες ταινίες. Το 1982, ο Ρίντλεϊ Σκοτ γύρισε την κορυφαία μέχρι σήμερα ταινία επιστημονικής φαντασίας, το «Μπλέιντ Ράνερ», με οδηγό το «Ονειρεύονται τα ανδροειδή ηλεκτρικά πρόβατα;».
Το Λος Αντζελες του 2019 φαντάζει σαν μετάλλαξη της «Μητρόπολης» του Φριτς Λανγκ: ένας μπαρόκ λαβύρινθος στο ψιλόβροχο και στη θολή πολυχρωμία του neon. Εκεί φτάνουν τέσσερα ανδροειδή, δραπέτες από μια αποικία των ανθρώπων στο Διάστημα, για να ελέγξουν το πρόγραμμα που ρυθμίζει τον χρόνο της ζωής τους.
Στο «Minority Report» (2002) του Στίβεν Σπίλμπεργκ, τρεις προγνώστες (μεταλλαγμένοι που οραματίζονται τα εγκλήματα πριν συμβούν) «προγράφουν» έναν από τους επικεφαλής της αστυνομίας της Νέας Υόρκης.
Στην «Ολική επαναφορά» (1990) του Πολ Βερχόφεν δεσπόζει το ερώτημα τι είναι αληθινό και τι εικονικό. Ο σκληρός Σβαρτσενέγκερ, ο οποίος άθελά του κάνει την ταινία να μοιάζει με κωμωδία, ταξιδεύει στον Αρη αναζητώντας την αληθινή του ταυτότητα. Στο μυαλό του έχουν εμφυτευτεί αναμνήσεις. Η ίδια ιστορία μεταφέρθηκε φέτος στην οθόνη από τον Λεν Γουάιζμαν. Η δράση αυτήν τη φορά εκτυλίσσεται στη Γη, που θυμίζει μετά την Αποκάλυψη τοπίο.
12 ταινίες -σταθμοί
«Μπλέιντ Ράνερ» (1982). Το πιο ρομαντικό φουτουριστικό νουάρ στην ιστορία του κινηματογράφου. Από τον Ρίντλεϊ Σκοτ.
«Φάρεναϊτ 451» (1966). Του Φρανσουά Τριφό, από το ομότιτλο βιβλίο του Ρέι Μπράντμπερι. Σε ένα απροσδιόριστο μέλλον, τα βιβλία καίγονται από ομάδες πυροσβεστών και οι αναγνώστες διώκονται. Στην κλίμακα Φαρενάιτ, το 451 είναι οι βαθμοί που αντιστοιχούν στη θερμοκρασία ανάφλεξης του χαρτιού.
«Σολάρις» (1972). Του Αντρέι Ταρκόφσκι, από το βιβλίο του Στανισλάβ Λεμ. Ενας ψυχολόγος φτάνει σε έναν διαστημικό σταθμό-παρατηρητήριο του πλανήτη Σολάρις. Ο ωκεανός του Σολάρις λειτουργεί σαν καθρέφτης για το ασυνείδητο των επιστημόνων που παρακολουθούν τον πλανήτη.
«Αlien» (1979). Ενα εμπορικό διαστημόπλοιο μεταφέρει στα αμπάρια του ένα τέρας από άγνωστο πλανήτη. Του Ρίντλεϊ Σκοτ.
«2001, Οδύσσεια του διαστήματος» (1968). Ταινία-διαστημική χορογραφία, από τον Στάνλεϊ Κιούμπρικ, που μεταφέρει στην οθόνη μία ιστορία του Αρθουρ Κλαρκ.
«Ο πλανήτης των πιθήκων» (1968). Η πιο καλτ περιπέτεια επιστημονικής φαντασίας με ένα φινάλε αληθινά ονειρικό. Από τον Φράνκλιν Σάφνερ με τον Τσάρλον Ιστον.
«Μαντ Μαξ» (1979). Η ταινία του Τζορτζ Μίλερ που έκανε διάσημο τον Μελ Γκίμπσον έχει φόντο μια έρημη Αυστραλία λόγω πυρηνικής καταστροφής.
«Ο πόλεμος των άστρων» (1977). Στο δημοφιλέστερο έπος επιστημονικής φαντασίας, ο Τζορτζ Λούκας ανακύκλωσε ετερόκλητα υλικά, από τα παραμύθια με ιππότες μέχρι το γουέστερν και τα φτηνιάρικα κινηματογραφικά σίριαλ του ’50.
«Οι 12 πίθηκοι» (1995). Το 2013 οι επιζώντες μιας πανδημίας στέλνουν αποστολές στο παρελθόν με σκοπό ν’ ανακαλύψουν τις αιτίες της. Του Τέρι Γκίλιαμ.
«Τα παιδιά των ανθρώπων» (2006). Το Λονδίνο του 2027 θυμίζει άλλοτε το «Μπλέιντ Ράνερ» και άλλοτε ταινίες τρόμου με ζόμπι του Ρομέρο. Του Αλφόνσο Κουαρόν.
«Ιnception» (2010). Ενας εξπέρ της βιομηχανικής κατασκοπείας παγιδεύεται σε μια εικονική πραγματικότητα. Του Κρίστοφερ Νόλαν.
«Εxistenz» (1999). Μελλοντολογικό θρίλερ-δοκίμιο του Ντέιβιντ Κρόνεμπεργκ για τη σχέση της ανθρώπινης φύσης με τη μηχανή. Ενα εμφύτευμα εισέρχεται στο κορμί του παίκτη ενός βιντεογκέιμ ελέγχοντας σκέψεις, αναμνήσεις, επιθυμίες, φόβους.