Ο Πάνος Δραγώνας και η Αννα Σκιάδα, οι Εθνικοί Επίτροποι της χώρας στη 13η Διεθνή Εκθεση Αρχιτεκτονικής που εγκαινιάζεται στις 29 Αυγούστου στη Βενετία είχαν μια ιδέα. Την εποχή που η χώρα δυσφημείται στα διεθνή μέσα, την εποχή που η Αθήνα έχει γίνει περίπου συνώνυμη με τη Βηρυτό της δεκαετίας του ’80, περιθωριοποιείται και κλείνεται στον δύσθυμο εαυτό της, αυτήν ακριβώς τη στιγμή οι δύο αρχιτέκτονες αποφασίζουν να ποντάρουν στην πόλη τους. Οχι παρακάμπτοντας τη δύσκολη πραγματικότητα αλλά αναποδογυρίζοντας την πρώτη εικόνα.
Η ιδέα τους είναι λογική. Αν τώρα ο παγκοσμιοποιημένος πλανήτης έχει καρφωμένα τα μάτια του πάνω μας (έστω για όλους τους λάθος λόγους) γιατί να μην αρπάξουμε την ευκαιρία από τα μαλλιά; Πόσες γενιές Ελλήνων έχουν στα χέρια τους αυτό που «προσφέρεται» σ’ εμάς σήμερα; Πόσες φορές στην πρόσφατη ιστορία η Ελλάδα είναι κάθε μέρα στα πρωτοσέλιδα όλου του κόσμου; Η Ελλάδα του 2012 είναι σημαντική, δυσανάλογα σημαντική για το μέγεθός της. Η Ελλάδα του 2012 αφορά εκατομμύρια ανθρώπους που δεν είναι Ελληνες κι αυτό είναι κάτι που δεν συμβαίνει κάθε μέρα.
Η ευκαιρία
Ιδoύ λοιπόν η ευκαιρία: να μιλήσουμε για την Αθήνα, μια πόλη που περιστασιακά δεν είναι της μόδας (αν πιστέψουμε τις μειωμένες αφίξεις στο «Ελευθέριος Βενιζέλος»), αλλά το διαχρονικό της ιστορικό εκτόπισμα, σε συνδυασμό με τη θερμή, παλλόμενη Ιστορία, όπως γράφεται τα τελευταία δύο χρόνια στους δρόμους και στις πλατείες της, την καθιστούν σήμερα ένα από τα πιο ενδιαφέροντα, ερεθιστικά και δυναμικά σημεία του πλανήτη.
Αυτήν την Αθήνα θα «πουλήσουν» στη Βενετία ο Πάνος Δραγώνας και η Αννα Σκιαδά, προσπαθώντας να περιγράψουν σε ένα διεθνές ακροατήριο όσα δεν μπορεί να περιγράψει η τηλεοπτική εικόνα και ο φωτογραφικός φακός των διεθνών πρακτορείων ειδήσεων στις αμέτρητες αναφορές τους στην πρωτεύουσα.
Η ελληνική συμμετοχή με τον επικοινωνιακά εύστοχο τίτλο «Made in Athens» θέτει ως κύριο στόχο την ανάδειξη των θετικών δυνάμεων που συσπειρώνει η Αθήνα της κρίσης μέσα από δύο βασικές θεματικές.
Η πρώτη εστιάζει στη μοντέρνα παράδοση της πόλης και ειδικότερα στην εξέλιξη της αθηναϊκής πολυκατοικίας, ενώ στη δεύτερη εξετάζονται οι παραδοξότητες του δημόσιου χώρου: το φαινόμενο της αστικής αποσύνθεσης παρουσιάζεται παράλληλα με τις απόπειρες επανάχρησης κεντρικών περιοχών της πόλης.
Πρωτοβουλίες
Η «επίσημη» αρχιτεκτονική (προγράμματα αστικής ανανέωσης) συμβαδίζει με πρωτοβουλίες της όλο και πιο ζωηρής κοινωνίας των πολιτών.
Ο Πάνος Δραγώνας που βρίσκεται ήδη στη Βενετία μαζί με την υπόλοιπη ελληνική «ομάδα», πιστεύει ότι η εγκατάλειψη των προτύπων του καταναλωτισμού και του ευδαιμονισμού, που κυριάρχησαν την προηγούμενη δεκαετία, δίνει στη σύγχρονη αρχιτεκτονική τη δυνατότητα να ανακτήσει τον κοινωνικό ρόλο της. Οπως σημειώνει στην εισαγωγή του στον υπό έκδοση κατάλογο. «ύστερα από μια δεκαπενταετία επαγγελματισμού και αρχιτεκτονικού οπορτουνισμού, διαπιστώνεται μια στροφή προς την έρευνα και τον πειραματισμό. Η σύγχρονη αρχιτεκτονική διαθέτει μεγαλύτερη επικοινωνιακή ισχύ από ποτέ, η οποία της επιτρέπει να διερευνά και να προτείνει νέες στρατηγικές σχεδιασμού, νέους τρόπους αντίληψης της πόλης, αλλά και νέα πρότυπα διαβίωσης».
– Πηγαίνετε στη Βενετία με την πραγματικότητα της Αθήνας αλλά με το «κεφάλι ψηλά».
– Ακριβώς. Θεωρούμε ότι η σημερινή Αθήνα είναι μια πόλη γεμάτη αντιφάσεις. Και ότι οι αντιφάσεις αυτές δίνουν στην πόλη μια ιδιαίτερη δημιουργική δυναμική. Δεν θα θέλαμε να επαναλάβουμε το κλισέ που λέει ότι «η κρίση δίνει ευκαιρίες». Πιστεύουμε όμως ότι, αυτή τουλάχιστον τη στιγμή, η ύπαρξη πολυάριθμων δημιουργικών, έμπειρων, και καλά μορφωμένων νέων ανθρώπων, σε μια πόλη όπου συμβαίνουν πρωτοφανείς κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις, δεν μπορεί παρά να δώσει το έναυσμα για νέες ιδέες, πρωτοβουλίες και οράματα. Είναι στο χέρι των δημιουργικών ομάδων της Αθήνας να αποφασίσουν αν θα παραμείνουν παθητικά πειραματόζωα ή αν θα γίνουν πρωταγωνιστές στις εξελίξεις της επόμενης ημέρας. Θέλουμε να ελπίζουμε ότι θα συμβεί το δεύτερο.
– Αν και ιδιαίτερα πολιτικό θέμα, αποφεύγετε να «ιδεολογικοποιήσετε» την αθηναϊκή πραγματικότητα. Από επιλογή, υποθέτω,
– Μετά από μια δεκαετία ευδαιμονισμού, όπου δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως ο καταναλωτισμός αποτέλεσε την κυρίαρχη ιδεολογία, εκφράζονται διαφορετικές θέσεις σε σχέση με τις εξελίξεις στον δημόσιο χώρο. Διαπιστώνουμε ακόμη την ύπαρξη μιας ιδεολογικής πόλωσης στη συζήτηση που εξελίσσεται σχετικά με τα προβλήματα της πόλης, και όχι μόνο. Τους τελευταίους μήνες βλέπουμε να χαράζονται διαχωριστικές γραμμές και να δημιουργούνται αντιμαχόμενα «στρατόπεδα». Ακόμη χειρότερα διαπιστώνουμε ότι, ολοένα και πιο συχνά, ο δημόσιος χώρος της πόλης μετατρέπεται σε πεδίο μάχης. Στην επιμέλεια αυτής της έκθεσης αποφύγαμε να υιοθετήσουμε οποιαδήποτε από τις ιδεολογικές θέσεις που έχουν εκφραστεί τους τελευταίους μήνες σχετικά με τις εξελίξεις στον δημόσιο χώρο. Αυτό δεν οφείλεται ούτε σε έλλειψη ιδεολογίας ούτε σε κάποια διάθεση ιδεολογικής ουδετερότητας. Προσπαθούμε να κοιτάξουμε πιο μακριά από το κρίσιμο παρόν και να σκεφτούμε κάτω από ποιες συνθήκες θα μπορούσε να υπάρξει ένα καλύτερο μέλλον για την Αθήνα.
Αποψή μας είναι ότι η επιτυχής ανασυγκρότηση μιας πόλης σε κρίση προϋποθέτει τη συνεργασία όλων των δημιουργικών ομάδων της, ανεξαρτήτως των όποιων, ιδεολογικών ή άλλων, διαφορών τις χωρίζουν. Για να οραματιστούμε ένα καλύτερο μέλλον για την Αθήνα χρειαζόμαστε διαφορετικές πρωτοβουλίες, τόσο από πάνω προς τα κάτω, όπως το Rethink Athens, όσο και από κάτω προς τα πάνω, όπως το αυτοδιαχειριζόμενο πάρκο Ναυαρίνου.
– Το «Made in Athens» είναι ταυτόχρονα και μια τρυφερή χειρονομία συμφιλίωσης με την αθηναϊκή πολυκατοικία;
– Η συμφιλίωση με την αθηναϊκή πολυκατοικία έχει συντελεστεί προ πολλού. Για τους νεότερους κατοίκους της ελληνικής πόλης, που έχουν γεννηθεί και μεγαλώσει στο περιβάλλον των πολυκατοικιών δεν τίθεται ζήτημα συμφιλίωσης. Οι πολυκατοικίες αποτελούν τον φυσικό τους τόπο. Στόχος του «Made in Athens» είναι να προβάλει την ιδιαιτερότητα της αθηναϊκής πολυκατοικίας, μέσα από μια σημαντική διεθνή έκθεση τη στιγμή που η διεθνής ακαδημαϊκή κοινότητα ανακαλύπτει και αρχίζει να μελετά την πολυκατοικία.
Οκτώ αρχιτεκτονικές αφηγήσεις
Η ελληνική συμμετοχή στη 13η Διεθνή Εκθεση Αρχιτεκτονικής επικεντρώνεται σε οκτώ αρχιτεκτονικές αφηγήσεις για την Αθήνα από ισάριθμες ομάδες δημιουργών. Τα συγκεκριμένα έργα αντιμετωπίζουν με διαφορετικούς τρόπους τα προβλήματα της σύγχρονης Αθήνας.
Από τη μια πλευρά περιλαμβάνονται προτάσεις που διερευνούν νέες στρατηγικές παρέμβασης στον αθηναϊκό δημόσιο χώρο, οι οποίες θα μπορούσαν να εφαρμοστούν άμεσα (AREA, S. Buerger & Δ. Κατσώτα), αλλά και προτάσεις που εισάγουν νέα μοντέλα διαβίωσης και αστικής συμπεριφοράς (Γ. Αίσωπος, Α. Αντονάς).
Ενώ από την άλλη πλευρά παρουσιάζονται αντιπροσωπευτικά δείγματα μιας νέας κριτικής, στοχαστικής, αρχιτεκτονικής η οποία αξιοποιεί τα αρχιτεκτονικά εκφραστικά μέσα, ώστε να μεταφέρει μηνύματα και να υποδείξει νέες, εναλλακτικές, δυνατότητες για τη σύγχρονη πόλη (Point Supreme Architects). Στην κατεύθυνση αυτή παρουσιάζονται αφηγήσεις που εξιστορούν την εξέλιξη της κρίσης με αλληγορική διάθεση (draftworks*) και αναφορές στην ιστορία της αρχιτεκτονικής της πόλης (Α. Αγγελιδάκης), αλλά και πρωτότυπες καταγραφές της νέας αθηναϊκής ανθρωπογεωγραφίας (decaΑRCΗΙΤΕCΤURΕ).
Ο δημόσιος χώρος έχει μετατραπεί σε πεδίο διεκδίκησης
– Ο αθηναϊκός δημόσιος χώρος παρουσιάζεται ως ένα ερεθιστικό πεδίο δράσης ακτιβιστικών ομάδων και άλλων συλλογικών πρωτοβουλιών. Θα εντάσσατε τη διανομή τροφίμων από τη Χρυσή Αυγή στην πλατεία Συντάγματος σε μια παρόμοια ανάγνωση;
– Τα τελευταία τέσσερα χρόνια ο αθηναϊκός δημόσιος χώρος έχει μετατραπεί σε ένα πεδίο διεκδίκησης. Ο χώρος της πόλης διεκδικείται από τις πλέον ετερόκλητες ομάδες: άστεγοι, εξαθλιωμένοι μετανάστες, παράνομοι μικροπωλητές, εγκληματικά κυκλώματα, καταστήματα αναψυχής, επιχειρηματίες του real estate, κινήματα πολιτών και εξτρεμιστικές οργανώσεις, διεκδικούν την ίδια στιγμή ένα μερίδιο του αθηναϊκού δημόσιου χώρου. Θα ήταν λάθος να ερμηνεύσουμε με τον ίδιο τρόπο τις επιδιώξεις της καθεμιάς από τις παραπάνω ομάδες. Κάποιες από αυτές λειτουργούν με αίσθημα κοινωνικής ευθύνης, κάποιες λειτουργούν υστερόβουλα ενώ, βέβαια, κάποιες άλλες προσπαθούν απλώς να επιβιώσουν. Το μόνο βέβαιο είναι ότι ο δημόσιος χώρος έχει ανακτήσει την πολιτική διάσταση του. Η αθηναϊκή κοινωνία συνειδητοποιεί σήμερα, με τρόπο σκληρό, ότι ο δημόσιος χώρος δεν είναι δεδομένος, όπως για πολλά χρόνια -λανθασμένα- νόμιζε. Ο δημόσιος χώρος κατακτάται.