«Οι Τιμπώ» του Ροζέ Μαρτέν ντι Γκαρ (βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας 1937), ένας μυθιστορηματικός κύκλος αποτελούμενος από επτά μυθιστορήματα και έναν επίλογο, είναι στην ουσία ενιαίο έργο, ένα μυθιστόρημα-ποταμός, λογοτεχνικό είδος που ανθούσε στον Μεσοπόλεμο («Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» του Μαρσέλ Προυστ, «Ζαν Κριστόφ» του Ρομαίν Ρολάν, «Οι άνθρωποι καλής θελήσεως» του Ζυλ Ρομαίν, «Το έπος των Φορσάιθ» του Τζων Γκαλσγουώρθυ), αλλά και στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια («Ενας χορός στη μουσική του χρόνου» του Αντονυ Πάουελ, «Το πετράδι του στέμματος» του Πωλ Σκοτ).
Στο επίκεντρο του έργου βρίσκεται η οικογένεια Τιμπώ: ο πατέρας, πλούσιος επιχειρηματίας, ένθερμος καθολικός, φιλόδοξος, αυταρχικός, που πιστεύει στην απόλυτη πατρική εξουσία, και οι δύο γιοι του, ο Αντουάν, επιτυχημένος παιδίατρος αφοσιωμένος στην επιστήμη του, και ο Ζακ, γεννημένος επαναστάτης, που στα 15 του έρχεται σε σύγκρουση με τον πατέρα του και δραπετεύει από το πατρικό σπίτι με την ουτοπική επιδίωξη να βρει την ευτυχία στην Αφρική. Και σαν αντίβαρο, οι προτεστάντες Ντε Φοντανέν, πατέρας, μητέρα, ο γιος Ντανιέλ, που ακολουθεί τον Ζακ στη φυγή του, και η κόρη Τζένυ, που αργότερα θα έχει μια παθιασμένη σχέση με τον Ζακ.
Το έργο ουσιαστικά είναι διαιρεμένο στα δύο. Τα πρώτα έξι μυθιστορήματα είναι τοιχογραφία της ανώτερης γαλλικής αστικής τάξης στις αρχές του εικοστού αιώνα. Στο έβδομο, Το καλοκαίρι 1914, που αποτελεί, στην ουσία, τον λόγο ύπαρξης όλου του έργου, περιγράφονται και αναλύονται τα γεγονότα που οδήγησαν στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: η αναποφασιστικότητα των κυβερνήσεων της Entente, οι μηχανορραφίες του γερμανικού και αυστριακού Γενικού Επιτελείου, η έλλειψη συνοχής του ευρωπαϊκού σοσιαλιστικού κινήματος και, κυρίως, οι προσπάθειες των ειρηνιστών να αποτρέψουν τον πόλεμο.
Ιδιαίτερο ρόλο στην προσπάθεια αυτή διαδραματίζει μια μικρή ομάδα αναρχικών και σοσιαλιστών με επικεφαλής τον Πιλότο, ένα αινιγματικό πρόσωπο που, σε αντίθεση με τους συντρόφους του, πιστεύει πως ο πόλεμος είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να ξεσπάσει η ταξική επανάσταση. Επίλεκτο μέλος της ομάδας αυτής είναι ο Ζακ, ο οποίος δοσμένος ολόψυχα στον αγώνα του, συμπαρασύρει την Τζένη, που από ονειροπαρμένη νεαρή κοπέλα γίνεται η πιστή του σύντροφος, αυτή που δεν διστάζει να αψηφήσει τα κοινωνικά ταμπού για να ζήσει τον έρωτά της.
Στον Επίλογο παρακολουθούμε όσους έχουν επιζήσει να προσπαθούν, μάταια οι περισσότεροι, να συμμαζέψουν τα ερείπια της ζωής τους.
«Οι Τιμπώ» διακρίνονται για τη διαυγή, ρέουσα γραφή χωρίς περιττές φιοριτούρες, το στέρεο στήσιμο, ακόμα και των δευτερευόντων προσώπων, ένα από τα οποία, ο κ. Σαλ, είναι μια αναπάντεχα χιουμοριστική πινελιά σ’ ένα ζοφερό κατά βάση έργο, και τη ζωντανή αναπαράσταση της ατμόσφαιρας που επικρατούσε όχι μόνο στο Παρίσι αλλά και σε άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες λίγο πριν από την έναρξη του πολέμου. Σε αυτό συντείνει και το παροδικό πέρασμα από τις σελίδες του βιβλίου ιστορικών προσώπων όπως είναι ο Ζαν Ζωρές, τον οποίο όμως παρακολουθούμε πάντα μέσα από τη ματιά του Ζακ. Σε ορισμένα μέρη της αφήγησης, π.χ. όταν περιγράφονται ο θάνατος του Οσκάρ Τιμπώ, ο γολγοθάς του Ζακ κατά τη μεταφορά του στο Παρίσι για να δικαστεί ως λιποτάκτης, η κατάρρευση του γαλλικού μετώπου τις πρώτες εβδομάδες του πολέμου και οι τελευταίοι μήνες της ζωής του Αντουάν, το ύφος αποκτάει εφιαλτική δραματικότητα.
Ενα από τα κύρια χαρακτηριστικά του έργου του Μαρτέν ντυ Γκαρ είναι τα ηθικά προβλήματα που θίγονται: στους Τιμπώ είναι ο πόλεμος, ενώ στο προγενέστερο μυθιστόρημά του «Ζαν Μπαρουά» η διαστρέβλωση της δικαιοσύνης, σχετικά με την υπόθεση Ντρέυφους. Και στα δύο, ωστόσο, κεντρική θέση έχει η θρησκεία: στους Τιμπώ με την αντιπαράθεση καθολικισμού – προτεσταντισμού, στον Ζαν Μπαρουά με την εσωτερική διαδρομή του κεντρικού ήρωα από την εφηβική πίστη στη μαχητική απιστία και, στο τέλος, ενώπιον του επερχομένου θανάτου, στην επιστροφή στη θρησκεία σαν αποκούμπι παρηγοριάς.
Ολα αυτά δίνουν στο πεζογραφικό έργο του Μαρτέν ντυ Γκαρ, ο οποίος ασχολήθηκε και με το θέατρο, τη συγγραφή σεναρίων, τη δοκιμιογραφία και τους κοινωνικούς αγώνες, επικαιρότητα που του εξασφαλίζει αξιοθαύμαστη θέση στη λογοτεχνία του εικοστού αιώνα, και όχι μόνο. Αξιέπαινη είναι η μετάφραση του Γ. Νίκα, ο οποίος επέτυχε να μεταφέρει τους Τιμπώ στη γλώσσα μας με ζωντάνια και ευαισθησία.
– Ροζέ Μαρτέν ντυ Γκαρ, Οι Τιμπώ, εισαγωγή – μετάφραση Γ. Νίκας, επίμετρο Ν.Ε. Καραπιδάκης, Εστία 2011