HANNAH ΑRΕΝDΤ
Ελευθερία, αλήθεια και πολιτική
μετ.: Γ. Ν. Μέρτικας, εκδ. Στάσει Εκπίπτοντες
Το 1929, στα είκοσι τρία της χρόνια, η Χάνα Αρεντ είχε ολοκληρώσει τις σπουδές της, είχε πάρει το διδακτορικό της και είχε γνωρίσει σπουδαίες προσωπικότητες της φιλοσοφίας: οι Γιάσπερς, Χούσερλ και Χάιντεγκερ ήταν ορισμένοι από τους καθηγητές της. Η εμφάνιση και η άνοδος του εθνικοσοσιαλισμού στρέφει τη Γερμανοεβραία φιλόσοφο στην πολιτική θεωρία και δράση, με αποτέλεσμα το 1933 να συλληφθεί από την Γκεστάπο για την πρόδηλη φιλοεβραϊκή στάση της. Κατάφερε να αποδράσει και ώς το 1940 έμεινε στο Παρίσι, όπου συνέχισε τόσο τη θεωρητική έρευνα όσο και την πολιτική δράση σε μια οργάνωση που βοηθούσε παιδιά εβραϊκών οικογενειών να γλιτώσουν από τη ναζιστική Γερμανία. Μετά την εισβολή της Βέρμαχτ στο Παρίσι, η Αρεντ κατάφερε να διαφύγει στις ΗΠΑ, όπου και διέπρεψε στην πολιτική και ηθική φιλοσοφία. Το έργο της φιλοσόφου είναι πλέον κλασικό και είτε αφορά στη μελέτη του ολοκληρωτισμού, την κοινοτοπία του κακού, ή θέσεις για την ελευθερία, την πολιτική πράξη και την ανάλυση της ανθρώπινης κατάστασης, αποτελεί σημείο αναφοράς της σύγχρονης σκέψης.
Το βιβλίο «Ελευθερία, Αλήθεια και πολιτική» περιλαμβάνει δύο σημαντικά δοκίμια της φιλοσόφου. Στο πρώτο, με τίτλο «Τι είναι ελευθερία;», η Αρεντ χαράσσει τον δικό της δρόμο αναζητώντας έναν σωστό τρόπο να απαντήσει στο τι σημαίνει ελευθερία και γιατί ως έννοια μοιάζει τόσο μπερδεμένη, ως ιδανικό, άπιαστη. Επιμένει, έτσι, στον διαχωρισμό της πολιτικής ελευθερίας από την εσωτερική αίσθηση που μετά την επικράτηση του χριστιανισμού μάθαμε να αποκαλούμε ελευθερία της βούλησης, και διαπιστώνει πως «η ελευθερία δίχως μια πολιτικά εγγυημένη δημόσια σφαίρα στερείται έναν εγκόσμιο χώρο για να κάνει την εμφάνισή της». Η δυνατότητα της πολιτικής έκφρασης και, ιδίως, η δυνατότητα δράσης και δημιουργίας είναι που καθορίζουν τη σχέση ελευθερίας και πολιτικής. Γνωρίζοντας άριστα την ιστορία της φιλοσοφικής σκέψης, η Αρεντ καταφέρνει μέσα σε λίγες σελίδες να περάσει από την αρχαιοελληνική πραγματικότητα στη σύγχρονη εποχή, υπογραμμίζοντας πως «οι περίοδοι ελευθερίας υπήρξαν πάντοτε σχετικά σύντομες στην ιστορία της ανθρωπότητας».
Το δεύτερο δοκίμιο, με τίτλο «Αλήθεια και πολιτική», ασχολείται με το πάντα επίκαιρο ερώτημα για την ασυμβατότητα μεταξύ αληθολογίας, φιλαλήθειας και πολιτικής. Στη σύγχρονη εποχή, η κοινωνική και πολιτική οργάνωση, που δίνει έμφαση στο άτομο, στην τυχαιότητα, στο εφήμερο, ακολουθείται και από μια διαφορετική έννοια της αλήθειας. Παλιότερα, η αναζήτηση αξιωματικών, αναλλοίωτων αληθειών στόχευε στην κατανόηση του ανθρώπου και της φύσης, επιθυμούσε να γνωρίσει αλλά και να ξεπεράσει τα όρια της ανθρώπινης γνώσης.
Σε αυτού του είδους αλήθειες αντιπαρατέθηκε μια άλλη, ανθρώπινη αλήθεια, η αλήθεια των γεγονότων και των συμβάντων, τα οποία «συγκροτούν την ίδια την υφή της πολιτικής σφαίρας», καθώς δεν αποτελούν αμετάβλητες, απρόσωπες, αδιάφορες σταθερές, αλλά ακολουθούν υποχρεωτικά την πορεία των ανθρώπινων υποθέσεων που διαρκώς μεταβάλλονται: πρόκειται για τη γεγονική αλήθεια.
Η Αρεντ αναλύει και αντιπαραθέτει τις έννοιες της φιλοσοφικής, επιστημονικής, θρησκευτικής αλήθειας με τη γεγονική και υποστηρίζει πως «η γεγονική αλήθεια σχετίζεται πάντοτε με άλλους ανθρώπους: υπάρχει μόνο στον βαθμό που συζητείται. Είναι από τη φύση της πολιτική». Το αντίθετο της γεγονικής αλήθειας δεν είναι η πλάνη, η αυταπάτη ή οι γνώμες, αλλά το εσκεμμένο ψέμα, τα ψεύδη που σκόπιμα παραπλανούν τους πολίτες και αποσυντονίζουν την αίσθηση προσανατολισμού μας στον κόσμο.
Η Χάνα Αρεντ έχει γράψει κάποια από τα σημαντικότερα έργα της σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας. Εκτός, όμως, από καταξιωμένη φιλόσοφος και κοινωνική επιστήμονας, ήταν και διάσημη διανοούμενη, καθώς ακολουθούσε πάντοτε την εποχή της και δεν δίσταζε να μιλήσει, πρώτη από όλους, για θέματα που αποσιωπούνταν ή παραβλέπονταν. Με χιούμορ και ευανάγνωστο ύφος, η φιλόσοφος επεξεργάζεται και παρουσιάζει τις βαθιές γνώσεις της προσθέτοντας τον προσωπικό της τόνο και, καθώς τα έργα της απευθύνονται σε όλους, προσεγγίζει δύσκολα θεωρητικά ζητήματα με τον πιο κατανοητό τρόπο.