FRANCIS SCOTT FΙΤΖGΕRΑLD
Ο μεγάλος Γκάτσμπυ
μετ.: Αρης Μπερλής
εκδ. Αγρα, σελ. 248
«Αν η προσωπικότητα είναι μια αδιάσπαστη σειρά επιτυχών χειρονομιών, τότε υπήρχε κάτι υπέροχο πάνω του, μια υπερευαισθησία στις υποσχέσεις της ζωής· έμοιαζε με περίπλοκη μηχανή που καταγράφει σεισμούς δέκα χιλιάδες μίλια μακριά»: έτσι συστήνει, στις πρώτες σελίδες του «Μεγάλου Γκάτσμπυ» τον ήρωα της ιστορίας του ο Σκοτ Φιτζέραλντ, διά στόματος Νικ Κάραγουεϋ, του στοχαστικού αφηγητή της. Ο Τζέι Γκάτσμπυ είναι ένα φτωχόπαιδο που πλούτισε και που φροντίζει να επιδεικνύει αυτό τον πλούτο· ταυτόχρονα όμως είναι ένας άντρας υπερευαίσθητος στην επαγγελία της ομορφιάς -έστω και ερμηνεύοντάς την με τους όρους της κοινωνικής ανέλιξης ως υλική ευμάρεια και φανταχτερή χλιδή- ένας σεισμογράφος της ανθρώπινης αισθαντικότητας σε μια μηχανοποιημένη εποχή.
Είναι ένας ήρωας προικισμένος «με εξαιρετικό χάρισμα ελπίδας», με μια «ρομαντική ετοιμότητα» που έρχεται σε αντίθεση με τη φαντασμαγορική οθόνη πάνω στην οποία προβάλλονται οι «επιτυχείς χειρονομίες» του. Κι αυτή η φαντασμαγορική οθόνη δεν είναι άλλη από το αμερικανικό όνειρο, προϊόν και εκδήλωση του οποίου είναι ο Γκάτσμπυ: αυτοδημιούργητος (έστω και μέσω παράνομων δραστηριοτήτων, όπως το λαθρεμπόριο οινοπνευματωδών στην εποχή της ποτοαπαγόρευσης), πλούσιος, ελεύθερος.
Ομως ταυτόχρονα, παρά την αχανή έπαυλή του, τα υπέροχα πουκάμισά του και τις χρυσές γραβάτες του, την πολυτέλεια των θορυβωδών πάρτι του, ο Γκάτσμπυ είναι η ενσάρκωση των κραδασμών που υποδηλώνουν τις, εγγενείς στο Ονειρο, δυνάμεις καταστροφής: η ταπεινή του καταγωγή τον σφραγίζει· κι έτσι ποτέ δεν θα μπορέσει να υπερβεί τη σφιχτή ταξική διαστρωμάτωση της αμερικανικής κοινωνίας, ποτέ ο «νέος» πλούτος του δεν θα μπορέσει να ανταγωνιστεί τον «παλιό». Και βέβαια, δεν θα κατορθώσει να κερδίσει το «κορίτσι», την παλιά του αγαπημένη Νταίζη Φέι, παντρεμένη τώρα με τον αδιάφορο και κυνικό αριστοκράτη Τομ Μπιουκάναν. Γιατί, καθώς σιγά σιγά αντιλαμβάνεται ο Νικ Κάραγουεϋ και ο αναγνώστης μαζί του, χρήμα, κοινωνική ανέλιξη, νεφελώδεις, σκοτεινές δραστηριότητες είναι απλώς τα μέσα που ο Γκάτσμπυ θεωρεί ότι θα φέρουν κοντά του το αντικείμενο του πόθου του. Λαχταρά να συγκεντρώσει αρκετό πλούτο ώστε να διαρρήξει τα όρια της κοινωνικής της τάξης, να εισέλθει σ’ αυτήν και να γίνει άξιος της Νταίζη· κι έτσι η με κάθε μέσο προσπάθεια να πλουτίσει αναδεικνύεται σε μια διαβατήρια τελετή, μια περιπέτεια αναζήτησης του Ιερού Δισκοπότηρου. Το μυστήριο που διακρίνει ο Κάραγουεϋ στον Γκάτσμπυ δεν είναι παρά η ακαταδάμαστη, κατακτητική επιθυμία του φτωχού παλικαριού για την άπιαστη γυναίκα, η σαρωτική δύναμη μιας φαντασίωσης που καλλιεργείται με κάθε κόστος.
Ο «Μεγάλος Γκάτσμπυ» θεωρήθηκε χαρακτηριστικό μυθιστόρημα της «εποχής της τζαζ», της επιπόλαιας δεκαετίας του 1920, και ο Φιτζέραλντ ένας καταγραφέας της που παρατηρεί κριτικά την εφήμερη λάμψη της, όντας την ίδια στιγμή μέρος και θύμα της. Πράγματι, εδώ ο συγγραφέας επιτυγχάνει εντυπωσιακή ισορροπία ανάμεσα στην έλξη που του ασκεί η αίγλη του πλούτου και την απώθηση που του γεννά η ασωτία και η ελαφρότητά του. Ομως, αν το μυθιστόρημα του Φιτζέραλντ συνιστά εν πολλοίς κριτική ανάλυση του αμερικανικού ονείρου και επίκριση των υλιστικών του αξιών, η κριτική αυτή ποτέ δεν αγγίζει την προσωπικότητα του ίδιου του Γκάτσμπυ. Αν και νεόπλουτος, άξεστος κατά βάθος και αδέξιος κοινωνικά, ταγμένος «στην υπηρεσία μιας κολοσσιαίας, χυδαίας και επίπλαστης ομορφιάς», ο Γκάτσμπυ παραμένει ένας ονειροπόλος.
Στον διεφθαρμένο, υλιστικό κόσμο όπου κινείται και ζει, το επίζηλο αντικείμενο του πόθου του παραμένει ιδεαλιστικό και ακηλίδωτο· μέσα σε μια τάξη ρηχών υποκριτών, αποδεικνύεται ο μόνος με ακλόνητες αξίες· η πίστη του στον πρώτο του έρωτα και η αποφασιστικότητα με την οποία βυθίζεται στη λάσπη για να τον κερδίσει, έστω κι αν, όπως θα αποδειχθεί, η Νταίζη των ονείρων του δεν αξίζει μια τέτοια αφοσίωση, του προσδίδουν ηθική ανωτερότητα ανεύρετη στους ανόητους ομοτράπεζούς του. Η τραγικότητα του άδοξου θανάτου του θα συμφιλιώσει τις αντιφάσεις του οράματός του και θα αποτελέσει την υπέρτατη νίκη του.