Η 27η Ιανουαρίου έχει ανακηρυχθεί από τον ΟΗΕ διεθνής ημέρα μνήμης για τα εκατομμύρια θύματα του ναζιστικού Ολοκαυτώματος κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: επιλέχθηκε ως επέτειος της απελευθέρωσης του Αουσβιτς–Μπίρκεναου, του μεγαλύτερου στρατοπέδου θανάτου, από τα προελαύνοντα σοβιετικά στρατεύματα. Ανάμεσα στα θύματα της γενοκτονίας συγκαταλέγονται τουλάχιστον 60.000 Ελληνοεβραίοι από τις 73.000 που –σύμφωνα με την απογραφή του 1940– ζούσαν στην κατεχόμενη Ελλάδα.
Από τους «τυχερούς», ελάχιστοι θα επιβίωναν χωρίς τη βοήθεια των συμπολιτών, ανωνύμων κυρίως, αλλά και θεσμικά οργανωμένων: στην Αντίσταση, στην Εκκλησία, στην Αστυνομία ακόμη. Βέβαια, όπως σε κάθε κατεχόμενη χώρα, δεν έλειπαν εκείνοι που συνέπραξαν στο έγκλημα, εισπράττοντας κάποια αργύρια της προδοσίας. Οι Ελληνοεβραίοι, αφενός, και πολλοί Ελληνες της πλειοψηφίας, αφετέρου, ανέπτυξαν μεταπολεμικά –εν μέρει έως σήμερα– αποκλίνουσες, μονοδιάστατες, συχνά ανταγωνιστικές αφηγήσεις για τα ίδια ιστορικά γεγονότα.
Μαρτυρίες
Στην πολυβραβευμένη ταινία–ντοκιμαντέρ «Φιλιά εις τα παιδιά», του Βασίλη Λουλέ, μιλούν τρεις γυναίκες και δύο άντρες που επί Κατοχής ήταν παιδιά 5 έως 11 χρόνων. Καλεσμένος στο μεταπτυχιακό μου σεμινάριο, ο σκηνοθέτης συνομίλησε με νέους ιστορικούς για το πώς μπορεί να γίνει μια ταινία για το Ολοκαύτωμα, στην οποία πρωταγωνιστές δεν είναι επιζήσαντες του Αουσβιτς, αλλά κρυμμένα παιδιά, μια κατηγορία άγνωστη στον πολύ κόσμο. Σκόπιμα θέλησε να εστιάσει σε αυτή την ομάδα θυμάτων της ναζιστικής λαίλαπας, σε ανθρώπους δηλαδή που έζησαν μήνες, χρόνια στη σκιά, αποτραβηγμένοι στην παρανομία, ξεριζωμένοι.
Συμπατριώτες χριστιανοί τούς έκρυψαν με κίνδυνο ζωής. Η Ροζίνα Ασσέρ-Πάρδο, η δική μας Αννα Φρανκ –αφού δραπέτευσε από το γκέτο (όπου «δεν υπήρχε παιχνίδι»)–, έμεινε 548 ημέρες, ατέλειωτες, κρυμμένη σε διαμέρισμα της Θεσσαλονίκης. Δεν τολμούσε να κάνει θόρυβο, μόνο τα βράδια κρυφοκοίταγε από το παράθυρο τους δρόμους, την «εκκαθαρισμένη» από το εβραϊκό στοιχείο πόλη.
Να φανταστούμε την αδυσώπητη σιωπή, το ανοίκειο σκοτάδι στο οποίο εξαναγκάζονταν να ζουν, μακριά από φίλους και συγγενείς, αφού οι περισσότεροι είχαν απαχθεί στο Αουσβιτς. «Από τη δική μου οικογένεια», επισημαίνει άλλη Θεσσαλονικιά μάρτυρας, «χάθηκαν 23 άτομα»… Αργότερα, τα κρυμμένα παιδιά ένιωθαν ως «μόνοι επιζώντες», αφού ελάχιστοι ομόθρησκοί τους επέστρεψαν από τα κολαστήρια, και αυτοί κατά κανόνα σιωπούσαν για την ακραία εμπειρία.
Στο τέλος του ντοκιμαντέρ, ο Μάριος Σούσης σεργιανίζει την εγγονή του, μαζεύουν λουλούδια και της εκμυστηρεύεται το κρυφό μήνυμα του λιγότερο εντυπωσιακού, του χαμομηλιού: έχει θεραπευτικές ικανότητες. Ο ίδιος τις είχε δοκιμάσει ως παιδί, μαζεύοντας χαμομήλια για να γιατρευτεί ο μπαμπάς όταν θα παλιννοστούσε άρρωστος από το (ατέρμονο) ταξίδι – όπως τον παρηγορούσε η γιαγιά, εμφυσώντας του τη ζωτική ελπίδα… Τώρα παραδίδει τη σκυτάλη.
Γεφυροποιοί
Ετσι, τα άλλοτε κρυμμένα παιδιά αποδεικνύονται γεφυροποιοί, με πολλαπλή έννοια: γέφυρες μνήμης ανάμεσα στις γενιές, γέφυρες κατανόησης μεταξύ Εβραίων και μη, ακόμη και γέφυρες προσέγγισης και συμφιλίωσης με τους απογόνους των θυτών.
Ο σκηνοθέτης δεν ήθελε άλλη μια δραματική ταινία για το Ολοκαύτωμα, θέλησε να επικεντρωθεί στον υπόκωφο τρόμο και στον αποκλεισμό που τα παιδιά βίωναν μέσα σε συνθήκες έσχατης ανωμαλίας. Δεν εκβιάζεται το συναίσθημα, ενώ οι αφηγητές μιλούν ήρεμα, με απέριττη αμεσότητα. Καταφαίνεται η γενναιότητα των ανθρώπων, των (όχι μόνο κατ’ όνομα) χριστιανών που ρίσκαραν τη ζωή τους βοηθώντας αυτά τα παιδιά. Ταυτόχρονα, σκιαγραφείται η συνεχιζόμενη φθορά των εβραϊκών κοινοτήτων της χώρας και μετά την Απελευθέρωση. Η κανονικότητα της ζωής είχε χαθεί, τίποτα δεν ήταν πλέον το ίδιο, και αυτό αναδεικνύεται με ποιοτικό τρόπο στην ταινία. Εντούτοις, η Ροζίνα Πάρδο διασαφηνίζει: «Εχω απαλλαγεί πια από το μίσος. Μισώ μόνον αυτούς που πάνε να μιμηθούν ΕΚΕΙΝΟΥΣ».
Η Ροζίνα χτίζει γέφυρες. Αλλά όχι γι’ αυτούς που καραδοκούν να τις γκρεμίσουν. Χρέος να επαγρυπνούμε όλοι.
* Ο κ. Χάγκεν Φλάισερ είναι καθηγητής Ιστορίας
– Η ταινία «Φιλιά εις τα παιδιά» θα προβάλλεται στην Αθήνα από Πέμπτη 7 Φεβρουαρίου, καθημερινά, στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος. Στη Θεσσαλονίκη από Κυριακή 17 Φεβρουαρίου, κάθε Σάββατο – Κυριακή, στο Ολύμπιον.