ΜΑΡΤΙΝ ΒΑΛΖΕΡ
Ο άντρας που ήξερε ν’ αγαπάει
μτφρ. Ηλίας Τσιριγκάκης
εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας
Τα γηρατειά είναι η έφοδος του απροσδόκητου: ο αιφνιδιασμός της στερεί από κάθε άμυνα εκείνον που δέχεται την επίθεση της φθοράς. Ομως, όταν το γήρας ταλανίζεται από τον αδιέξοδο πόθο για τη νεότητα, όταν η ερωτική επιθυμία επιμένει αδιαφορώντας για τη σύνεση, τον αυτοσεβασμό ή τη λογική, τότε η προδοσία του σώματος βαραίνει διπλά.
Ο έρωτας ενός ηλικιωμένου άνδρα για μια πολύ νεότερή του γυναίκα απασχόλησε πολλούς συγγραφείς: από τον Γέιτς και τον Τανιζάκι μέχρι τον Φίλιπ Ροθ, χιλιάδες σελίδες έχουν γραφτεί γι’ αυτήν την «άσκηση στην απελπισία» που είναι ο γεροντικός έρωτας, για τη σκληρή ανισότητα ανάμεσα σε δύο υπάρξεις που απέχουν ηλικιακά πολλές δεκαετίες, για την ασχημία τού «να μη σου επιτρέπεται να αγαπάς» ή, μάλλον, να σου επιτρέπεται να αγαπάς, αλλά να ξέρεις ότι «δεν πρόκειται ποτέ πια ν’ αγαπηθείς». Τούτη η τελευταία πικρή διαπίστωση του οικτρότερου δεινού που συνεπιφέρει το γήρας ανήκει στον Μάρτιν Βάλζερ, έναν συγγραφέα που έχει αποτιμηθεί από την κριτική ως «ο λογοτέχνης της γεροντικής ηλικίας», αφού και στη «Στιγμή του έρωτα» (2004, 2008, Εστία) και στον «Αντρα που ήξερε να αγαπάει» (2008, 2012, Εστία) και στο πρόσφατα εκδοδέν στη Γερμανία «Δέκατο τρίτο κεφάλαιο» ανατέμνει τον υπερήλικο πόθο και αναστοχάζεται το συμβάν αυτού του «ανάρμοστου» αισθήματος που αρχίζει σαν παρηγορητική αυταπάτη, για να κορυφωθεί στην απελπισμένη κραυγή μιας αδιανόητης οδύνης και να καταλαγιάσει στην ντροπή, την παραίτηση, ίσως και στην ιδιότυπη ελευθερία ενός λυτρωτικού κενού.
Στο Μαρίενμπαντ
Στον «Αντρα που ήξερε να αγαπάει», ο Μάρτιν Βάλζερ εκδραματίζει το ύστατο ερωτικό πάθος του Γκαίτε για τη νεαρή Ουλρίκε φον Λέβετσβο, όταν ο συγγραφέας του Βέρθερου ήταν εβδομήντα τριών ετών και εκείνη μόλις είκοσι εννέα. Τη συναντά στο Μαρίενμπαντ, όπου παραθερίζει με τη ζωηρή και διακριτικά αυταρχική μητέρα της και τις δύο μικρότερες αδελφές της, και γοητεύεται από τον αιθέριο λαιμό της, το ανάλαφρο βήμα, τα βαθιά σαν τη θάλασσα μάτια, την απέχθειά της για τα κοσμήματα, την ευστροφία και την ακρίβεια του καλλιεργημένου και νεανικά δροσερού πνεύματός της. Κεραυνοβολημένος από τη σαγήνη της, ταλαντεύεται αδιάκοπα ανάμεσα στην έξαρση και την αποκαρδίωση, την αγαλλίαση και την απόγνωση.
Εθελοτυφλεί
Ποιος είπε ότι είναι ένας ολύμπιος, ανέγγιχτος από τα πάθη; Ο Γκαίτε του Μαρίενμπαντ μοιάζει να εθελοτυφλεί ακόμη και μπροστά στην ενδεχόμενη γελοιοποίησή του, να καλοδέχεται τον αφανισμό που φοβάται ότι του προετοιμάζει το ανεπίδοτο της αγάπης του. Αγωνιά για το παρουσιαστικό του, καλλωπίζεται, χορεύει, πασχίζει να αποδείξει το σφρίγος του υπερβαίνοντας τις δυνάμεις του, κι όταν, υποχείριο της ηλικίας, σκοντάφτει και σωριάζεται καταγής, παλεύει να απομακρυνθεί από «τη συνοικία της ματαίωσης», να μη δώσει «καμιά ελπίδα στην καταστροφή». Μα είναι γέρος, και το γνωρίζει, πολύ πριν ακόμη η πρόταση γάμου προς την Ουλρίκε απορριφθεί. Οι δέκα σελίδες που καταλαμβάνει η οδυνηρή του αγρυπνία όταν φοβάται πως εκείνη θα ενδώσει στις προτάσεις ενός πολύ νεότερού του άντρα, θα γίνουν ένα ανάθεμα προς τον «φθονερό θεό» που καταδίκασε εμάς τους ανθρώπους να αγαπάμε «για να αισθανόμαστε ότι δεν ζούμε πλέον στον παράδεισο, για να μη λείψει ο πόνος από καμιά ανθρώπινη ζήση».
Και όμως, ό,τι μας πονάει πρέπει να γίνει γλώσσα –στέρεη πεποίθηση του Βάλζερ, κρυσταλλωμένη σ’ όλα του τα έργα– και για τον Γκαίτε το «επείγον της ψυχής» είναι μόνο το ποίημα. Εκείνος ο άλλος Γκαίτε, που καταφεύγει στη γραφή όταν από το πνεύμα του «θέληση, απόφαση απολείπουν», γράφει το ωραιότερο ίσως ποίημά του με τη μορφή της «Ελεγείας του Μαρίενμπαντ», αφιερωμένης στη διά παντός απελθούσα Ουλρίκε. Αν το Εγώ του ερωτευμένου άντρα είναι η ομολογία μιας αποτυχίας, το άλλο του κομμάτι, Εκείνος που γράφει, είναι η πρόσοψη που «μεγαλώνει προς τα μέσα», σαρώνοντας τον πόνο, χαρίζοντας έναν ανάλαφρο θάνατο «αγάπης, χαράς, ζωής και οδύνης», μέσα στον οποίο υπάρχει πάντα η ελπίδα της αναγέννησης.