Σκηνή πρώτη: Ενας μετανάστης επιχειρεί να διασχίσει κρυφά τη λεπτή γραμμή που χωρίζει την Ασία από την Ευρώπη, σε μία ψηφιακή αναπαράσταση της συνοριακής ζώνης στον Εβρο. Ερειπωμένα κτίσματα με ναζιστικά συνθήματα -στα ελληνικά- γραμμένα στους τοίχους, συρματοπλέγματα και σκουπίδια συνθέτουν το θλιβερό σκηνικό στην πύλη της «Γης της Επαγγελίας». Αντισυμβατικό και τρομακτικά πραγματικό, το Banopticon, το νέο τρισδιάστατο videogame της ομάδας Personal Cinema, δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «ψυχαγωγικό», ωστόσο η περιήγηση στο σκοτεινό σύμπαν του είναι απρόσμενα ελκυστική. Για τον ήρωα του παιχνιδιού το πέρασμα των συνόρων δεν σηματοδοτεί το τέλος μιας δύσκολης διαδρομής, αλλά την έναρξη ενός νέου κύκλου περιπετειών, που θα τον οδηγήσουν είτε στον θάνατο είτε στη γνώση.
Βanopticon, από το ban (απαγόρευση) και το περίφημο Πανοπτικό του Τζέρεμι Μπένθαμ, το παιχνίδι δημιουργήθηκε στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος MIG@NET, το οποίο διερευνά τη συμβολή των μεταναστών στην παραγωγή και τον μετασχηματισμό των διεθνών ψηφιακών δικτύων, αλλά και το πώς οι νέες τεχνολογίες των δικτύων χρησιμοποιούνται για τον έλεγχο της μετανάστευσης. Μια δοκιμαστική έκδοση του παρουσιάστηκε πριν από δύο εβδομάδες στην Αθήνα, στο πλαίσιο ενός διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου για το ΜΙG@ΝΕΤ, το οποίο διοργανώθηκε από το Εργαστήριο Σπουδών Φύλου του Παντείου Πανεπιστημίου. Η πλήρης εκδοχή του αναμένεται να είναι έτοιμη -και ελεύθερα διαθέσιμη στο Ιντερνετ- τον Μάρτιο, όταν ολοκληρώνεται και η πρώτη φάση του τριετούς ερευνητικού προγράμματος. Ωστόσο, όπως επισημαίνει ο Ηλίας Μαρμαράς, media artist και ιδρυτικό μέλος των Personal Cinema, το Banopticon θα συνεχίσει να αναβαθμίζεται και να εξελίσσεται, με βάση τόσο την κοινωνικοπολιτική επικαιρότητα όσο και τα σχόλια των παικτών.
Η ευαισθητοποίηση των «νόμιμων» κατοίκων της Ευρώπης σχετικά με τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν οι μετανάστες και οι αιτούντες άσυλο στην προσπάθειά τους να διασχίσουν, να εγκατασταθούν ή να ενσωματωθούν στην Ευρώπη, είναι μόνο ένας από τους στόχους του παιχνιδιού. Εξίσου ψηλά στις προτεραιότητες των δημιουργών του είναι να προσφέρουν μία προσβάσιμη πηγή πληροφοριών στους ίδιους τους μετανάστες, οι οποίοι «έχουν εμπειρική, όχι συνολική γνώση για το ζήτημα της μετανάστευσης», εξηγεί ο Ηλίας Μαρμαράς. Ετσι, εκτός από προσωπικές μαρτυρίες, το Banopticon περιλαμβάνει στοιχεία σχετικά με τη νομοθεσία και τις μεθόδους ελέγχου της μεταναστευτικής κίνησης, καθώς και τα συμπεράσματα ερευνών που εστιάζουν σε επιμέρους θέματα, όπως ο καθορισμός των συνόρων, οι διαπολιτισμικές συγκρούσεις και η συνύπαρξη, οι φυλετικές και ταξικές ιεραρχίες κ.ά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εφαρμογής των ψηφιακών τεχνολογιών στη διαχείριση της μετανάστευσης αποτελεί η υποχρεωτική λήψη δακτυλικών αποτυπωμάτων από όλους όσοι εισέρχονται παράνομα σε ευρωπαϊκό έδαφος και η αποστολή τους σε μία κεντρική βάση δεδομένων. Μέσω του συστήματος EURODAC, όπως είναι η ονομασία του, «τα ευρωπαϊκά σύνορα ενσωματώνονται στα ακροδάχτυλα του μετανάστη», αναφέρει ο κ. Μαρμαράς.
Παρά το θεωρητικό του υπόβαθρο, το videogame διατηρεί τη διάσταση του παιχνιδιού, χωρίς να βομβαρδίζει τους παίκτες με κείμενα και αναλύσεις. Οι πληροφορίες προσφέρονται σε συνοπτική και εύληπτη μορφή ως οδηγίες για τη διεκπεραίωση μικρών «αποστολών» ή προβαλλόμενες σε γιγαντοοθόνες εντός του ψηφιακού σύμπαντος, ενώ όσοι επιθυμούν να εμβαθύνουν στο θέμα θα παραπέμπονται σε σχετικούς διαδικτυακούς τόπους.
Ευρωπαϊκό πρόγραμμα με επτά ΑΕΙ
Στις περισσότερες «ζώνες» του παιχνιδιού ο «πρωταγωνιστής» είναι ένας μετανάστης χωρίς νόμιμη άδεια εισόδου στην Ευρώπη, όμως σε ορισμένες περιπτώσεις απαιτείται η υιοθέτηση διαφορετικών ταυτοτήτων: Προκειμένου να κυκλοφορεί με σχετική ασφάλεια στο «γκέτο» της πόλης, που θυμίζει σε μεγάλο βαθμό τη σύγχρονη Αθήνα, χωρίς να κινδυνεύει να συλληφθεί ή να πέσει θύμα ρατσιστικής επίθεσης, ο παίκτης υποδύεται μία ερευνήτρια. Η εναλλαγή ρόλων εμπεριέχει και μία έμμεση αναφορά στις πολλαπλές ταυτότητες, που μπορεί να χρησιμοποιεί ένας χρήστης του Διαδικτύου για να διατηρήσει την ανωνυμία του ή ένας μετανάστης στην προσπάθειά του να επιβιώσει μέσα σε ένα εχθρικό περιβάλλον, αναφέρει ο Ηλίας Μαρμαράς.
Η Ηγουμενίτσα
Οι «ζώνες» του παιχνιδιού περιλαμβάνουν, επίσης, ένα λιμάνι που παραπέμπει στην Ηγουμενίτσα -τα τοπία του παιχνιδιού δεν αποτελούν ακριβείς αναπαραστάσεις πραγματικών περιοχών, ωστόσο είναι βασισμένα σε υπαρκτές τοποθεσίες-, ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης μεταναστών, στο πρότυπο της Παγανής, μία Δυτικοευρωπαϊκή πόλη, ένα σχολείο όπου φοιτούν παιδιά μεταναστών κ.ά.
Αντί για μία γραμμική διαδρομή με αφετηρία και τέλος, ο παίκτης κινείται κυκλικά από ζώνη σε ζώνη και μπορεί να παραμείνει για όσο χρόνο θέλει στην καθεμιά. Φυσικά, ο παράγοντας του τυχαίου -ένα δυστύχημα, μία ατυχής συνάντηση- δεν μπορεί να εξαλειφθεί, ακριβώς όπως και στην πραγματική ζωή.
Τον συντονισμό ολόκληρου του ΜΙG@ΝΕΤ, στο οποίο συμμετέχουν ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα επτά κρατών-μελών της Ε.Ε., έχει αναλάβει το Πάντειο Πανεπιστήμιο. Εχοντας συλλάβει την ιδέα ενός εκπαιδευτικού παιχνιδιού για τη μετανάστευση, οι υπεύθυνοι του προγράμματος προσέγγισαν τους Personal Cinema, οι οποίοι δραστηριοποιούνται εδώ και 15 χρόνια στον χώρο της new media art – Τέχνης με τη χρήση νέων μέσων και τεχνολογιών- και ειδικεύονται σε εγχειρήματα όπως το Banopticon. H ομάδα, η σύσταση της οποίας τροποποιείται για κάθε πρότζεκτ με εξαίρεση έναν σταθερό πυρήνα ατόμων, έχει ήδη υλοποιήσει τα βιντεοπαιχνίδια «The Making of Balkan Wars: The Game» με θέμα την «κατασκευή» της ιστορίας και της αντιπαλότητας μεταξύ των Βαλκανικών χωρών, «Resist online» για την πρόληψη των ναρκωτικών μεταξύ των εφήβων κ.ά.
Η εργασιακή ομάδα του Banopticon αποτελείται από τους Γιάννη Σκουλιδά, Ηλία Μαρμαρά, Ξένια Κολιοφώτη και Δάφνη Δραγώνα, Δημήτρη Φωτίου και Αλέξανδρο Σαλαπάτα. Περισσότερες πληροφορίες για τους Personal Cinema και τις δράσεις του στο www.personalcinema.org.