Η καλλιτεχνική του διαδρομή είναι πλούσια και πολυετής. Από τα πρώτα του βήματα στα τέλη της δεκαετίας του ’60 μέχρι σήμερα, ο Δημήτρης Αληθεινός δεν έχει πάρει ούτε μια ανάσα. Είναι διαρκώς σε κίνηση, σε δημιουργική ορμή, την οποία μοιράζει σε διάφορα μέρη του κόσμου. Πολλά από τα σημαντικά έργα αυτής της πορείας -εκατό στον αριθμό- συγκεντρώνονται σε μια μεγάλη έκθεση στο ΕΜΣΤ: από τις πρωτοποριακές δράσεις που παρουσιάστηκαν το 1973 στην ιστορική γκαλερί «Ωρα» ώς το πιο πρόσφατο έργο που φτιάχτηκε ειδικά για την αναδρομική του. Τολμηρός, σταράτος, γεμάτος ενέργεια, ο καλλιτέχνης μάς ξενάγησε σε εγκαταστάσεις, σχέδια, κολάζ και βίντεο.
Πριν χαθούμε στον μικρό λαβύρινθο των έργων του, αναπόφευκτα η κουβέντα ξεκινάει με το θέμα της κρίσης. Τι θέλει ο θεατής σήμερα; «Μα να ανακτήσει τη χαμένη του αξιοπρέπεια μέσα από την τέχνη. Του έχουν στερήσει τα πάντα. Ας του δώσουμε εμείς οι καλλιτέχνες ένα δώρο, την έγνοια μας. Σε όλη μου την πορεία, ποτέ δεν υποτίμησα τους ανθρώπους που έρχονταν να δουν τα έργα μου και πάντα έψαχνα την επικοινωνία μαζί τους», σπεύδει να απαντήσει χωρίς δεύτερη σκέψη, συμπληρώνοντας: «Δουλειά μας δεν είναι να φτιάχνουμε έργα για τα σαλόνια, αλλά να ερμηνεύουμε την αγωνία της ύπαρξης. Και σήμερα αυτό το έχουμε περισσότερο ανάγκη από ποτέ».
Κατακρύψεις
Στεκόμαστε μέσα σε μια μεγάλη αίθουσα η οποία στεγάζει μια τεράστια εγκατάσταση, την πιο πρόσφατη δουλειά του. Είναι 2024 ρολόγια τοίχου, με μια επίστρωση χώματος. Μας εξηγεί: «Δουλεύουν όλα! Αν έχει ησυχία, μπορείς να τα ακούσεις. Την ίδια ησυχία χρειάζεται για να ακούσουμε την καρδιά μας. Ρολόγια “ζωγραφισμένα” με χώμα. Τι είναι το χώμα; Ενα κομμάτι από τη σάρκα του πλανήτη. Νομίζουμε ότι είναι κάτι ευτελές. Κι όμως. Από αυτό ξεπηδούν όλα. Η ζωή, η τροφή, η τέχνη, οι πλίνθοι που χτίζουμε τα καταλύματά μας, τον ίδιο μας τον κόσμο», λέει αναφερόμενος στην περίφημη ενότητα «Κατακρύψεις», την οποία ξεκίνησε το 1981 και τη συνεχίζει ακόμα.
Από το Μάτσου Πίτσου μέχρι το Νότιο Νεπάλ, ο καλλιτέχνης κρύβει κάτω από το έδαφος αντικείμενα και έργα τέχνης. «Οι κατακρύψεις ήταν μια συνειδητή απόπειρα να προφυλάξω ό,τι πολυτιμότερο από το είδος των ανθρώπων, το οποίο βρίσκεται σε κίνδυνο. Κρύβω τη μνήμη, τη διασώζω από τον αφανισμό. Οταν ήμουν παιδί, το τέλος του κόσμου θα ερχόταν από έναν πόλεμο, από πυρηνικό όλεθρο. Σήμερα, ροκανίζεται το μέλλον μας από τη Φουκουσίμα μέχρι την Ανταρκτική όπου λιώνουν οι πάγοι. Οι κατακρύψεις μιλάνε στους παρόντες για τον κίνδυνο καταστροφής του ανθρώπινου είδους. Και οι δεινόσαυροι υπήρξαν, αλλά άφησαν πίσω τους μόνο κόκαλα. Εμείς θα αφήσουμε την τέχνη μας».
Για τον Αληθεινό, η έκθεση «είναι ένα χάδι στον χρόνο και μια σχέση με τον χώρο. Πολλές φορές κάνουμε το λάθος να νομίζουμε ότι ο χρόνος έχει αρνητική χροιά. Στην αλήθεια είναι ο χώρος που κρύβει όλους τους κινδύνους. Τα γηρατειά, οι αρρώστιες θέμα χώρου είναι. Εκεί μας συναντούν. Η δική μου αναφορά στον χώρο είναι τμήμα της δουλειάς μου. Δεν πήγα ποτέ να ζητιανέψω στο σύστημα. Αποφάσισα να κάνω δικό μου μουσείο, τον ίδιο τον κόσμο. Εχω κάνει ήδη δεκάδες δράσεις σε διάφορα μέρη και θα συνεχίσω όσο έχω δυνάμεις».
Ως κοσμοπολίτης Ελληνας, τι πιστεύει ότι μπορούμε να προσφέρουμε στον σύγχρονο παγκόσμιο πολιτισμό; Μας απαντά με μια ιστορία από τον Ηρόδοτο. «Υστερα από κάποια μακρινή πολεμική σύρραξη που κράτησε αρκετό καιρό, οι Σκύθες επέστρεψαν στον τόπο τους για να βρουν τους σκλάβους να έχουν καταλάβει τα σπίτια τους και να συζούν με τις γυναίκες τους. Ετοιμάστηκαν να κάνουν επίθεση, αλλά ο αρχηγός τους σταμάτησε. Αφού κοιμήθηκαν και ξεκουράστηκαν, τους είπε να παραταχθούν την επόμενη ημέρα κρατώντας μαστίγια, όχι ξίφη ή τόξα. Αρχισαν να περπατούν προς το χωριό χτυπώντας τα μαστίγια στο έδαφος. Στο άκουσμα αυτού του ήχου, οι δούλοι το έβαλαν αυτομάτως στα πόδια, καθώς είχαν συνδυάσει τον ήχο με την κυριαρχία των αφεντάδων τους. Οι Ελληνες έχουν αυτό το μαστίγιο. Είναι ο πολιτισμός μας. Ομως επιλέγουμε να μην το χτυπάμε. Δεν το λέω με μια εμπάθεια για τους ξένους, ούτε μιλάει η ματαιοδοξία μου. Απλώς λέω ότι δεν διεκδικούμε τη θέση που μας αξίζει στον κόσμο που δεν μπορεί να είναι παρά σύμφυτη με τον πολιτισμό μας, αρχαίο και σύγχρονο».
Πολιτική τέχνη
Περιδιαβαίνοντας τα έργα του, κάνουμε διαδρομές στον χρόνο. Σταματάμε στην περίοδο της δικτατορίας, όπου δεν φοβήθηκε να κάνει πρωτοποριακά έργα και δράσεις πολιτικού χαρακτήρα. «Θυμάμαι ότι έρχονταν συνέχεια να με συλλάβουν. Ηταν τόσο συχνό που το συνήθισα. Οταν μου λένε ότι σήμερα δεν μπορεί να υπάρξει πολιτική τέχνη, διαφωνώ. Και οι σημερινοί καλλιτέχνες κάτι θα κάνουν. Δεν έχω δει ποτέ γενιά στην Ιστορία, που να μη βγάζει άνθη. Εδώ η αγγλική κοινωνία έβγαλε το πανκ πάνω σε έναν επιθανάτιο ρόγχο. Δυστυχώς, αυτό που συμβαίνει τώρα σ’ εμάς είναι ότι έκοψαν το όνειρο από τα νέα παιδιά. Αυτό δεν έχει σχέση με το αν έχεις να πληρώσεις το ρεύμα ή όχι. Είναι ψυχολογικό το θέμα και σχετίζεται με το όραμα, όχι με την ευμάρεια».
Ο Αληθεινός συνεχίζει: «Συμπορεύτηκα με τον Κανιάρη, τον Θόδωρο, τον Δανιήλ, τον Ανδρέου. Ολοι τους άνοιξαν έναν δρόμο. Από αυτούς πήρα τ’ όνειρο. Είναι μεταδοτικό. Οι σημερινοί πιτσιρικάδες καλλιτέχνες δεν προσπαθούν να δουλέψουν αλλά να κάνουν καριέρα. Ευτυχώς εγώ έζησα άλλες εποχές που με θωράκισαν απέναντι σε αυτά τα πρότυπα».
Πρωτοπορία και ριζοσπαστισμός
Ο Δημήτρης Αληθεινός γεννήθηκε το 1945. Σπούδασε στην Αθήνα, τη Ρώμη και το Παρίσι. Ξεκίνησε την εκθεσιακή του δραστηριότητα τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’70 μέσα στο κλίμα του κοινωνικού και πολιτικού αναβρασμού. Το έργο του συνδέθηκε με την πρωτοπορία και τον ριζοσπαστισμό, τη διαμαρτυρία και την αντι-τέχνη, θέτοντας ερωτήματα για τον ρόλο του καλλιτεχνικού έργου σε περιόδους αμφισβήτησης.
Ηχοι του δρόμου
Καθημερινά αντικείμενα, κατασκευές που εκπέμπουν τον ήχο του δρόμου, ανθρώπινα σώματα μετέτρεψαν την τέχνη του σε κομμάτι της κοινωνικής ζωής. Προσέγγισε το μοντερνιστικό αίτημα της σύζευξης τέχνης και ζωής. Μία δεκαετία αργότερα, με τη γνωστή ενότητα των «Κατακρύψεων», προέκτεινε τις διαπολιτισμικές αναζητήσεις, ήρθε σε επαφή με φορείς άλλων πολιτισμών, δημιούργησε έργα μαζί τους, προτείνοντας τη διάσωση της πολιτισμικής πολυφωνίας, έξω και πέρα από το θεσμικό σύστημα της τέχνης.
