Αλήθεια, ποιος ήταν ο Χασάν Ταχσίν Πασάς; Εκατό χρόνια μετά την Απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης κανείς δεν γνωρίζει ποιος ακριβώς ήταν αυτός που παρέδωσε την πόλη αμαχητί στον Ελληνικό Στρατό στις 26 Οκτωβρίου 1912. Αν ο τίτλος του νικητή, του οραματιστή και του απελευθερωτή ανήκει στον Ελευθέριο Βενιζέλο και στον διάδοχο Κωνσταντίνο, τότε ο τίτλος και η τιμή του σωτήρα της πόλης ανήκει πράγματι στον Ταχσίν Πασά. Για τον οποίο -ας σημειωθεί- οι νεότεροι ιστορικοί αναγνωρίζουν ότι υπήρξε άριστος στρατιωτικός και ότι, με τα δεδομένα που αντιμετώπισε, έπραξε το σωστό. Επί 40 χρόνια ο Χασάν Ταχσίν Πασάς υπηρέτησε πιστά κι επιτυχημένα τη χώρα που τον ανέδειξε, από τη Θεσσαλονίκη, τα Γιάννενα και την Κρήτη μέχρι το Ιράκ, τη Συρία και την Υεμένη. Η λαμπρή σταδιοδρομία του τελείωσε άδοξα και ατιμωτικά με την ήττα της στρατιάς του προ της Θεσσαλονίκης και την καταδίκη του από το στρατοδικείο της Κωνσταντινούπολης «ερήμην εις θάνατον», διότι παρέδωσε την πόλη «αμαχητί» και τη στρατιά του «άνευ όρων».
Το 1895 θα διασώσει από τους αρχαιοκάπηλους στην Κρήτη την περίφημη Δωδεκάδελτη Επιγραφή με τους Νόμους της Γόρτυνας. Ο Χασάν Ταχσίν Πασάς πολέμησε και ανδραγάθησε στη Θεσσαλία, στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Σε ένδειξη ευαρέσκειας ο σουλτάνος διέταξε τον προσωπικό του ζωγράφο Φάουστο Τζονάρο να του φτιάξει ένα πορτρέτο, μαζί με τους πίνακες από τις μάχες που φιλοτέχνησε στα πολεμικά πεδία της Ελασσόνας, του Δομοκού και των Φαρσάλων. Το πορτρέτο αυτό δημοσιεύεται για πρώτη φορά. Πριν από τη Θεσσαλία ο Χασάν Ταχσίν Πασάς πέρασε από την Κρήτη ως στρατιωτικός διοικητής, διοικητής χωροφυλακής και βοηθός γενικός διοικητής Κρήτης. Εμεινε στη Μεγαλόνησο επτά χρόνια, στη διάρκεια των οποίων προσπάθησε να εξομαλύνει τις θανάσιμες διαφορές Ελλήνων και Μουσουλμάνων. Στην Κρήτη άφησε μνήμη δίκαιου, έντιμου και ικανού ανθρώπου. Πλήθος τεκμηρίων επιβεβαιώνουν την αντικειμενική στάση του έναντι όλων. Η γνωριμία του εκεί με τον Βενιζέλο έπαιξε αργότερα μεγάλο ρόλο στις αποφάσεις που πήρε για τη Θεσσαλονίκη, τον Οκτώβριο του 1912. Πρόκειται για ένα ακόμα αγνοημένο κεφάλαιο που επηρέασε καταλυτικά τις ελληνοτουρκικές εξελίξεις.
Στην επαναστατημένη Υεμένη όπου μετατέθηκε το 1909, πέτυχε την ειρήνευση της περιοχής ύστερα από δεκαετίες συγκρούσεων με τους τοπικούς πολέμαρχους, που κόστισαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς. Το 1911 διορίστηκε διοικητής του 3ου Σώματος Στρατού στη Θεσσαλονίκη, και είχε εκεί υπό τις διαταγές του τον τότε ταγματάρχη Μουσταφά Κεμάλ, τον μετέπειτα Ατατούρκ. Είναι η πρώτη φορά που με επίσημα έγγραφα αποκαλύπτεται η σχέση αυτή και η γνώμη που είχε ο ένας για τον άλλο.
Ηττάται στις επικές μάχες του Σαρανταπόρου και των Γιαννιτσών, πράγμα που τον υποχρεώνει να παραδώσει αμαχητί τη Θεσσαλονίκη στην Ελλάδα. Η πράξη αυτή χαρακτηρίζεται στην Τουρκία «εσχάτη προδοσία». Οι Ελληνες ωστόσο δίνουν στον ηλικιωμένο αρχιστράτηγο τον τίτλο του «σωτήρα και ευεργέτη» της πόλης. Η μεταφορά των 26.000 Τούρκων αιχμαλώτων από τη Θεσσαλονίκη στα νησιά κατά παράβαση του Πρωτοκόλλου Παράδοσης της πόλης, τον εξοργίζει αλλά και τον εξουθενώνει ψυχολογικά, καθώς πίστευε ότι είχε εξασφαλίσει τη μεταφορά των ανδρών του στις πατρίδες τους.
Από ένα παράξενο παιχνίδι της μοίρας, ο Χασάν Ταχσίν Πασάς τάφηκε τρεις φορές. Μία στην Ελβετία όπου πέθανε το 1918· μία στο αλβανικό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης, όταν ο γιος του, Κενάν Μεσαρέ, μετέφερε τα οστά του το 1936, και μία το 2002 στην αυλή του Μουσείου των Βαλκανικών Πολέμων στο χωριό Τόψιν. Στον ίδιο χώρο όπου 80 χρόνια πρωτύτερα έγινε η παράδοση της Θεσσαλονίκης στον Διάδοχο Κωνσταντίνο.
Ο Χρίστος Κ. Χριστοδούλου στο βιβλίο του, μέσα από άγνωστες δημοσιογραφικές, πολιτικές, διπλωματικές και στρατιωτικές πηγές, έρχεται τώρα να καλύψει ένα σημαντικό κενό. Με αθησαύριστο έως τώρα υλικό από ελληνικά, τουρκικά, αλβανικά, αυστριακά, αγγλικά, ιταλικά, αμερικανικά, εβραϊκά και γαλλικά αρχεία, αποκαλύπτει συγκλονιστικά στοιχεία για τη ζωή ενός από τους πιο ικανούς και συνάμα πιο παρεξηγημένους στρατιωτικούς ηγέτες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Δεν προσφέρει μόνο μια καινούργια άποψη στην ιστορική έρευνα για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, αλλά περιγράφει με γλαφυρό τρόπο και με πλήθος λεπτομέρειες τη μυθιστορηματική ζωή του ανθρώπου αυτού που από απλός αγροφύλακας στην Κατερίνη έφτασε στο ύπατο αξίωμα του αρχιστρατήγου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Χρίστου Κ. Χριστοδούλου, «Οι τρεις ταφές του Χασάν Ταχσίν Πασά». Εκδόσεις Επίκεντρο, 2012, σελ. 308, τιμή 16 ευρώ.