«Α, Β, Γ / Τρία μεγάλα γράμματα γραμμένα μ’ ασβέστη στη ραχοκοκαλιά της Μακρόνησος. / Οταν ερχόμαστε με το καράβι / στριμωγμένοι ανάμεσα στους μπόγους και στις υποψίες μας, / τα διαβάσαμε πάνου απ’ το κατάστρωμα κάτου απ’ τις βρισιές του χωροφύλακα, / κι η αρμύρα, η μυρουδιά της ρίγανης και το θυμάρι / δεν καταλάβαιναν καθόλου τι θα πουν αυτά τα τρία ασβεστωμένα γράμματα. / Α΄ τάγμα, Β΄ τάγμα, / Γ΄ τάγμα. / Μακρόνησος. / Κι η θάλασσα του Αιγαίου ήταν γαλάζια όπως πάντοτε».
Οι στίχοι του Γιάννη Ρίτσου ταίριαξαν με τη βουή της θάλασσας και τη γυμνή πέτρα στη σχεδόν ονειρική εισαγωγή μιας ταινίας που αναμοχλεύει ποιητικά ένα κεφάλαιο της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας: το γαλλοελληνικό ντοκιμαντέρ «Σαν πέτρινα λιοντάρια στην μπασιά της νύχτας» του Ελβετού Ολιβιέ Ζισουά. Η Μακρόνησος, κοντά εβδομήντα χρόνια μετά τους «νέους Παρθενώνες» και το «κιτς της φρίκης», τόπος «αναμόρφωσης» δεκάδων χιλιάδων αντιφρονούντων (1947-1951), εικονογραφείται σαν τοπίο ποιητικής μνήμης. Ο ελληνικός κινηματογράφος έχει αποτυπώσει ακόμη δύο εικόνες της Μακρονήσου: μία μυθοπλαστική (στο «Χάππυ νταίη» του Παντελή Βούλγαρη, το 1976) και μία ιστορική, αλλά από ανθρωποκεντρική γωνία εικόνα της (στο πρόσφατο ντοκιμαντέρ «Μακρόνησος» του Ηλία Γιαννακάκη και της Εύης Καραμπάτσου).
Η Ιστορία σαν αίσθηση
«Στο βάθος τα νησιά πλέουν ακυβέρνητα. Ούτε ένα πουλί. Η θάλασσα αφρίζει ελαφρά ώς τον ορίζοντα. Τέλεια στιγμή. Τέλεια, εκτός από εκείνο το νησί απέναντι, τη Μακρόνησο…», γράφει ο Αλμπέρ Καμί στο ημερολόγιό του από το κατάστρωμα ενός πλοίου που διασχίζει το Αρχιπέλαγος λίγο μετά τον πόλεμο.
Το σημερινό βλέμμα του Ζισουά στη Μακρόνησο ίσως και να απαντά στον υπαινιγμό του Καμί γύρω από μια φαντασιακή εικόνα της Ελλάδας ως μέρους μιας πολύμορφης αλλά ενιαίας πολιτισμικά Μεσογείου, με μια ασυνέχεια στην «τελειότητα» της γαλάζιας ερήμου του φωτός. Με την πρώτη ματιά, η ταινία του φαντάζει σαν απόηχος της κυρίαρχης αφήγησης της Αριστεράς (ίσως λίγο παλιομοδίτικος ή και στομφώδης). Η χρονική απόσταση όμως πλέον επιτρέπει την ένταξη της ιστορικής μνήμης μέσα στο τοπίο του Αρχιπελάγους. Αλλοτε τόποι βασανιστηρίων είναι σήμερα πέτρες λουσμένες στο φως.
Το «Σαν πέτρινα λιοντάρια στην μπασιά της νύχτας» πριν απ’ όλα είναι η αίσθηση της Ιστορίας συμπυκνωμένη σε λόγια ποιητών. Ποιήματα του Ρίτσου, του Λειβαδίτη, του Λουντέμη και ένα ηχητικό κολάζ από το σφύριγμα του Αιγαίου και από τους μικροφωνισμούς των μεγαφώνων της «εθνικής αναμόρφωσης» στα τάγματα Α, Β, Γ της Μακρονήσου συνθέτουν το περιεχόμενο της ταινίας. Ο Ζισουά αποφεύγει να κρατήσει την κάμερα στο χέρι. Επιλέγει είτε σταθερά σημεία (για να αφουγκραστεί καλύτερα τον άνεμο) είτε τις σιδηροτροχιές του τράβελινγκ (γιατί ο άξονάς του είναι η σπείρα του χρόνου). Η μνήμη ως ποίηση αναδύεται σε ένα παρόν που συντίθεται από ερείπια της Ιστορίας, από τη σημερινή παρουσία του ανθρώπου, αλλά και από το γαλάζιο της θάλασσας, που είναι πέρα και πάνω από τον χρόνο.
Ο άνθρωπος
Μια άλλη εικόνα της Μακρονήσου έχει αποτυπωθεί στο ομώνυμο ντοκιμαντέρ του Ηλία Γιαννακάκη και της Εύης Καραμπάτσου. Προβάλλει από μαρτυρίες κρατουμένων, αλλά και μέσα από την αφήγηση του διοικητή των στρατοπέδων της Μακρονήσου, του Παναγιώτη Σκαλούμπακα. Οι δύο σκηνοθέτες επιχειρούν να ανοίξουν μια συζήτηση παραπλεύρως της ιδεολογίας, βάζοντας τον ανθρώπινο παράγοντα πρωταγωνιστή στο κάδρο.
Η μυθοπλασία
Στο «Χάππυ νταίη», από τις καλύτερες στιγμές του Παντελή Βούλγαρη, η Μακρόνησος είναι το σκηνικό μιας μυθοπλασίας του παραλόγου, παρμένης από το μυθιστόρημα «Ο λοιμός» του Αντρέα Φραγκιά. Ο χώρος και τα πρόσωπα είναι φανταστικά, σημειώνει στους τίτλους της ταινίας ο Βούλγαρης. Ομως, βασανιστές και βασανιζόμενοι φαντάζουν σαν είδωλα των αληθινών πρωταγωνιστών της Μακρονήσου σε έναν αντικατοπτρισμό της Ιστορίας.
Η φωτογραφία του Γιώργου Πανουσόπουλου χειρίζεται μοναδικά το φως. Αναδεικνύει την τραχύτητα του τοπίου, τονίζοντας και την κακογουστιά των «νέων Παρθενώνων», που χτίζονταν με τσιμέντο κι ασβέστη στα πλευρά του νησιού σύμφωνα με τα εθνικά ιδεώδη του εμφυλιοπολεμικού κράτους.
Δείτε
Σαν πέτρινα λιοντάρια στην μπασιά της νύχτας (2012)
Ποιητικό ντοκιμαντέρ του Ελβετού Ολιβιέ Ζισουά γύρω από τη Μακρόνησο, βασισμένο σε ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου, του Τάσου Λειβαδίτη και του Μενέλαου Λουντέμη. (Προβάλλεται στις αίθουσες)
Μακρόνησος (2009)
Υπόδειγμα κινηματογραφικού ντοκιμαντέρ για το «αναμορφωτήριον συνειδήσεων», από τον Ηλία Γιαννακάκη και την Εύη Καραμπάτσου. Κινηματογράφησαν 60 μαρτυρίες από τις οποίες στο μοντάζ κράτησαν ελάχιστες. Ανάμεσά τους, του σκηνογράφου Τάσου Ζωγράφου (που «έσπασε» και υπέγραψε δήλωση), του Γιώργου Φαρσακίδη, της Αλέκας Παΐζη, του διοικητή της Μακρονήσου Παναγιώτη Σκαλούμπακα.
Χάππυ νταίη (1976)
Μια φανταστική εικόνα της Μακρονήσου βασισμένη στο μυθιστόρημα «Ο λοιμός» του Αντρέα Φραγκιά. Σε ένα έρημο νησί του Αιγαίου λειτουργεί ένα στρατόπεδο αντιφρονούντων. Ο διοικητής του στρατοπέδου διατάσσει την προετοιμασία σειράς πολιτιστικών εκδηλώσεων για την υποδοχή επισήμων. Παίζουν: Γιώργος Μοσχίδης, Στάθης Γιαλελής, Σταύρος Καλάρογλου, Ζωρζ Σαρρή, Κωνσταντίνος Τζούμας. Η μουσική είναι του Διονύση Σαββόπουλου. (Σε dvd)