ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ
Η ελληνική ιδιαιτερότητα, τόμ. Γ΄
Θουκυδίδης, η ισχύς και το δίκαιο
Σεμινάρια 1984-1985
μτφρ.: Ζ. Καστοριάδη
εκδ. Κριτική, 2011
Στα σεμινάρια αυτά ο Κορνήλιος Καστοριάδης ασχολείται με τη θέσμιση της κοινωνίας, το πρόταγμα της αυτονομίας, τη νομιμότητά του και τη δυνατότητα πραγματοποιήσεώς του. H δυνατότητα αυτή εξαρτάται από τη θέληση, τη φαντασία και τον αγώνα των ανθρώπων, διότι, κατά τον Καστοριάδη, δεν υπάρχει ολικός καθορισμός του Είναι, δεν υπάρχει ντετερμινισμός στην ιστορία, στην κοινωνία και στο ανθρώπινο ον. Υπάρχει απροσδιοριστία και, ως εκ τούτου, όλα είναι δυνατά για τη δημιουργία νέων μορφών, νέων οντολογικών ειδών, νέων θεσμών.
Στο πλαίσιο αυτό ο Καστοριάδης αφιερώνει το κύριο μέρος του βιβλίου στο έργο του Θουκυδίδη, όχι για φιλολογικούς, ιστορικούς ή αμιγώς φιλοσοφικούς λόγους, αλλά κυρίως για πολιτικούς: κατά τη γνώμη του, η δημοκρατική Αθήνα του 5ου αιώνα, που αναδεικνύεται μέσα από τις σελίδες του Θουκυδίδη, «έχει ένα νόημα που μιλά σε εμάς ακόμα και σήμερα». Εχει νόημα, όχι ως μοντέλο ή υπόδειγμα, αλλά ως σπέρμα, ως πηγή στοχασμού και έμπνευσης για μια σύγχρονη αυτόνομη κοινωνία.
Ο Καστοριάδης αναλύει το έργο του Θουκυδίδη μέσα από έξι άξονες. Ενας από αυτούς είναι η θέσμιση των Αθηναίων, την οποία προσεγγίζει μέσα από ορισμένες δημηγορίες και κυρίως μέσα από τον γνωστό Επιτάφιο του Περικλή. Με την ανάλυση αυτή αναδεικνύει τα σημαντικά και θετικά στοιχεία της αθηναϊκής δημιουργίας και του δημοκρατικού πολιτεύματος. Επισημαίνει επιπλέον πως ο Θουκυδίδης, παρά την ουδετερότητα και την αμεροληψία του, σε αρκετά σημεία εκδηλώνει τον θαυμασμό του για την Αθήνα και τον Περικλή. Οι επισημάνσεις αυτές έχουν ιδιαίτερη σημασία, διότι αυτό που κυριαρχεί σε αρκετούς είναι η τεχνηέντως κατασκευασμένη, από την αντιδημοκρατική ιδεολογία, αντίληψη πως η αρχαία γραμματεία είναι συλλήβδην εναντίον της δημοκρατίας. Η αντίληψη αυτή συνετέλεσε στη διαστρέβλωση και στην απαξίωση της δημοκρατίας, που είχαν ξεκινήσει με τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, μεταβιβάσθηκαν ακρίτως στους μεταγενεστέρους και διατηρήθηκαν, για ιδεολογικούς και πολιτικούς λόγους, έως σήμερα.
Αναιρεί επίσης ο Καστοριάδης την ευρέως διαδεδομένη άποψη πως η ευθύνη για τον Πελοποννησιακό πόλεμο ανήκει στους Αθηναίους. Αναλύοντας χωρία του Θουκυδίδη και επικαλούμενος τους σημαντικούς Αγγλους ιστορικούς George Grote και De Ste. Croix, τονίζει πως το πραγματικό αίτιο του πολέμου ήταν ο φόβος των Σπαρτιατών και των συμμάχων τους για την αθηναϊκή δύναμη.
«Φιλοκαλούμεν…»
Εν συνεχεία, ο Καστοριάδης ερμηνεύει το γνωστό «φιλοκαλούμεν τε μετ’ ευτελείας και φιλοσοφούμεν άνευ μαλακίας» του Περικλή με έναν εκπληκτικό τρόπο, που διαφοροποιείται από τις συνηθισμένες αποδόσεις του χωρίου αυτού και αναδεικνύει το πολιτικό και φιλοσοφικό του νόημα. Αυτό που λέει ο Περικλής είναι ότι οι Αθηναίοι πολίτες ζουν εμφορούμενοι από τον έρωτα της ομορφιάς, της σοφίας και του κοινού αγαθού. Ο έρως αυτός συνιστά όχι απλό ιδεώδες, αλλά τρόπο του βίου και εκδηλώνεται στο σύνολο των εκπληκτικών έργων της δημοκρατικής πόλεως. Είναι δε χαρακτηριστικό μόνο της αθηναϊκής δημοκρατίας και γι’ αυτό ο Περικλής την χαρακτηρίζει «παίδευσιν» (παιδαγωγό, σχολείο) της Ελλάδας. Το τρίπτυχο αυτό -έρως του κάλλους, της σοφίας και του κοινού αγαθού- συνιστά, κατά τον Καστοριάδη, το ουσιαστικό περιεχόμενο της δημοκρατίας, άρα το αντικείμενο και τον σκοπό της κοινωνικής και πολιτικής θέσμισης. Ετσι υπερβαίνεται κάθε διαδικασιοκρατική ή φορμαλιστική θεώρηση και διευκρινίζεται ότι η άμεση δημοκρατία δεν αποτελεί αυτοσκοπό, αλλά μέσον για δημιουργία καινούργιων αγαθών και έργων.
Δεδομένου ότι τα λάθη και οι αδυναμίες είναι χαρακτηριστικά της «ανθρωπείας φύσεως», όπως γράφει ο Θουκυδίδης, ο Καστοριάδης ξεκαθαρίζει πως το κύριο ζήτημα δεν είναι η αναζήτηση μίας τέλειας ιδανικής κοινωνίας, αλλά μίας δίκαιης κοινωνίας. Στο πνεύμα αυτό προσφέρει μία πρωτότυπη ερμηνεία του θουκυδίδειου έργου, μέσα από την οποία αναδεικνύεται η θετική οπτική για την άμεση δημοκρατία, δηλαδή για την αυτοκυβέρνηση των ανθρώπων, την άμεση συμμετοχή τους στη λήψη των αποφάσεων, στη θέσπιση των νόμων και στον έλεγχο της εξουσίας. Η άμεση δημοκρατία είναι, κατά τον Κ. Καστοριάδη, η μόνη δυνατή απάντηση στην αποτυχία του ολιγαρχικού αντιπροσωπευτικού πολιτεύματος, αποτυχία που είναι έκδηλη στην πρωτοφανή κρίση που μαστίζει την ανθρωπότητα και όλως ιδιαιτέρως τη χρεοκοπημένη Ελλάδα.
* Ο Γιώργος Ν. Οικονόμου είναι δρ Φιλοσοφίας.