MARCEL GAUCHET
H άνοδος της Δημοκρατίας, τόμ. ΙΙΙ.
Η Δημοκρατία υπό τη δοκιμασία των Ολοκληρωτισμών, 1914–1974
εκδ. Πόλις
Η δημοκρατία αιχμάλωτη των αγορών. Οι κυβερνήσεις ανίκανες να προστατεύσουν τους πολίτες από τη φτώχεια και την ανέχεια. Οι πολίτες σε απόσταση από την πολιτική. «Ενδιαφέροντες» καιροί, οι καιροί μας.
Πώς φτάσαμε ώς εδώ; Το ερώτημα τίθεται σχεδόν αυτόματα. Ωστόσο, αυτό που καθιστά μοναδικούς τους καιρούς μας, δεν σχετίζεται με το τι προηγήθηκε, αλλά με το τι πρόκειται να ακολουθήσει. Διότι, στην πραγματικότητα, κανείς δεν μπορεί να προβλέψει με ακρίβεια το αύριο αυτού του ύστατου σήμερα.
1914. Εκατό χρόνια, περίπου, πριν. Οπως και σήμερα, έτσι και τότε, κανείς δεν γνώριζε το τι θα επακολουθούσε: «Οι στρατιωτικοί δεν γνώριζαν τι είδους πόλεμο προετοίμαζαν, οι κυβερνήσεις δεν γνώριζαν τι είδους κοινωνίες θα τον οδηγούσαν, οι λαοί δεν γνώριζαν πόσο θ’ άλλαζαν οι κοινωνίες».
Αυτή την πυκνή και «τυφλή» ιστορικά στιγμή, το 1914, τοποθετεί ο Marcel Gauchet στην αφετηρία του τρίτου τόμου του έργου του: «Η άνοδος της Δημοκρατίας».
Διευθυντής σπουδών στην Ανωτάτη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών (EHESS), πολυγραφότατος και με έντονη δημόσια παρουσία, ο Marcel Gauchet θεωρείται σήμερα ένας από τους κορυφαίους Γάλλους φιλοσόφους.
Ανάμεσα στα πολλά και μείζονος σημασίας έργα του, «Η άνοδος της Δημοκρατίας» συνιστά αναμφίλεκτα το σπουδαιότερο. Σε αυτό, ο Γάλλος στοχαστής εξετάζει την πορεία εξέλιξης της νεωτερικής δημοκρατίας. Μια μακρά ιστορική διαδικασία που ταυτίζεται χρονικά με την κατάκτηση της αυτονομίας και τη χειραφέτηση του δυτικού ανθρώπου από τη θρησκεία.
Στους δύο πρώτους τόμους του τιτάνιου αυτού πνευματικού πονήματος (ο πρώτος φέρει τον τίτλο: «Η επανάσταση των νεότερων χρόνων» και ο δεύτερος: «Η κρίση του φιλελευθερισμού»), ο Gauchet σκιαγραφεί το υπόβαθρο της συνολικότερης θεώρησής του, παρουσιάζει τους κύριους παράγοντες της επανάστασης της αυτονομίας και αναδεικνύει τις αντινομίες και τις εντάσεις που προκύπτουν.
Στον τρίτο τόμο (με τίτλο «Η Δημοκρατία υπό τη δοκιμασία των Ολοκληρωτισμών, 1914–1974»), ο οποίος κυκλοφόρησε πρόσφατα και στα ελληνικά, o Gauchet πραγματεύεται την ήττα της δημοκρατίας από τους ολοκληρωτισμούς, κατά την τριακονταετία 1914–1944, και τη μετέπειτα αναγέννησή της μέσα από τα συντρίμμια ενός καταστροφικού πολέμου, μεταξύ 1944 και 1974.
Η εξαιρετικά περίπλοκη και πολυτάραχη αυτή περίοδος προσφέρει στον Gauchet την ευκαιρία να αποδείξει την απαράμιλλη δεξιοτεχνία του τόσο στην ανάλυση όσο και στη σύνθεση.
Πράγματι, αποκαλύπτοντας τις άδηλες συνέχειες και τις λανθάνουσες σχέσεις μεταξύ γεγονότων, ιδεολογιών και αξιών, ο Γάλλος φιλόσοφος επιτυγχάνει να αποδώσει ουσιαστικό και απτό νόημα σε όλα όσα κάνουν αυτή την περίοδο ξεχωριστή. Στο παντοδύναμο κράτος, το οποίο διαθέτει πλέον τη δύναμη να ελέγχει και να θέτει σε κίνηση τις μάζες. Στους ολοκληρωτισμούς, οι οποίοι έρχονται να υποσχεθούν ως νέες κοσμικές θρησκείες την «ιερή» ενότητα (διότι για τον Gauchet ο ολοκληρωτισμός συνιστά μια αντιθρησκεία θρησκευτικού τύπου). Στον σοσιαλισμό, που κυριαρχεί και αποτελεί πλέον τον αξεπέραστο ιδεολογικό ορίζοντα. Στην επανάσταση, την οποία επικαλούνται άπαντες: από τους αναρχικούς και τους κομμουνιστές έως τους συντηρητικούς και τους εθνικιστές. Αλλά και σε πολλά ακόμη ιδιαίτερης αξίας φαινόμενα, όπως η εμφάνιση των μαζών, η ανάδυση των συνδικάτων, ο αντισημιτισμός.
Επιστροφή στην αφετηρία. Ποια είναι η σημασία της στιγμής 1914; Η πολεμική λαίλαπα, σύμφωνα με τον Gauchet, θα ανοίξει το κουτί της Πανδώρας. Το θρησκευτικό θα επιστρέψει μέσα στον όλεθρο, αποκτώντας έναν χαρακτήρα κοσμικό. Σε αυτό ακριβώς το υπόβαθρο θα εκκολαφθεί το αυγό του φιδιού. Αποτέλεσμα; Οι ολοκληρωτισμοί θα νικήσουν τη δημοκρατία. Εως το 1944 κυριαρχούν το ένα και μοναδικό κόμμα, η μία και μοναδική ιδεολογία, ο ένας, μοναδικός και αδιαφιλονίκητος ηγέτης.
Η δημοκρατία μολοταύτα θα επιστρέψει. Οι νέες μεταπολεμικές δημοκρατίες θα κατορθώσουν να τιθασεύσουν τον μαγνητισμό του ολοκληρωτισμού, αλλά και να καταστήσουν ελεγχόμενη και ήπια την κοινωνική – ταξική σύγκρουση. Το μεταπολεμικό κράτος, ως εθνικό και με κοινωνικό πρόσωπο αυτή τη φορά, θα δώσει τη λύση. Θα προσφέρει την αναγκαία προστασία, αλλά και την απαραίτητη ελευθερία, στις όποιες δημιουργικές δυνάμεις. Υπό αυτή την έννοια, ο Gauchet θεωρεί ότι την περίοδο 1944–1974 λαμβάνει χώρα ένα πολιτικό θαύμα: οι μεταπολεμικές κοινωνίες κατορθώνουν, ενάντια στις προσδοκίες, να επινοήσουν ξανά το καθεστώς της ελευθερίας, αντικαθιστώντας το θρησκευτικό με το πολιτικό.
Συγκεφαλαιώνοντας, με αυτό το magnum opus για τη δημοκρατία των νεότερων, ο Gauchet μάς βοηθά, αφενός, να κατανοήσουμε τα σημερινά αδιέξοδα και, αφετέρου, να ανακαλύψουμε το μέλλον που κρύβουν οι «ενδιαφέροντες» καιροί μας!