Ο Μικελάντζελο Πιστολέτο μόλις έκλεισε τα 80, αλλά η παρουσία του έχει κάτι νεανικό: παιχνιδιάρικο βλέμμα, ταχύ χιούμορ, έναν ακαταπόνητο ενθουσιασμό για τη ζωή που εξισορροπείται με βαθύ στοχασμό για το πώς εντάσσεται η τέχνη στην καθημερινότητα. Φορά λευκό καπέλο, μαύρο κοστούμι και πουκάμισο, το πρόσωπό του παραμένει όμορφο και εκφραστικό, ενώ τα χέρια του χαϊδεύουν συχνά τη γενειάδα του.
Τον συναντήσαμε από κοντά, στο συνεδριακό κέντρο «Κοπέρνικος» της Βαρσοβίας, όπου έγινε στις 11 Ιουλίου η δεύτερη συνάντηση της πρωτοβουλίας, «A new narrative for Europe». Εκεί, ο καλλιτέχνης που άφησε τη σφραγίδα του στο κίνημα της Arte Povera, μίλησε με έντονα πολιτικοποιημένο λόγο για το πώς η έννοια της Ευρώπης μπορεί να γίνει αντιληπτή στους πολίτες μόνο μέσα από την ιστορία, τον πολιτισμό και την καλλιτεχνική δημιουργία.
Ο πολυσχιδής Πιστολέτο είναι άλλωστε από τους εικαστικούς που με τη ζωή αλλά και το έργο τους φρόντισαν να δώσουν έμπρακτο παράδειγμα της κοσμοθεωρίας τους. Από το 1996 έχει ιδρύσει την Cittadelarte, ένα πρότυπο ερευνητικό κέντρο όπου η τέχνη διασυνδέεται άμεσα με την εκπαίδευση, την επικοινωνία, την οικονομία, την εργασία, την κοινωνική ευαισθητοποίηση.
«Ανήκετε σε μια γενιά που γεφύρωσε την εικαστική δημιουργία με την πολιτική. Ηταν μια τυχερή φουρνιά;» τον ρωτώ. «Νομίζω ότι η μεγαλύτερη τύχη ήταν ότι όταν τη δεκαετία του 1960 έκανα τα διάσημα mirror paintings, κατάφερα με έναν απρόσμενο τρόπο να βάλω το κοινό, τους θεατές στο επίκεντρο της δικής μου δουλειάς. Κατά παράδοση, όλοι οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούσαν τον καθρέφτη για να μπορέσουν να αποδώσουν την ίδια τους τη μορφή στον καμβά. Η δική μου ιδέα ήταν ότι το ίδιο το κάτοπτρο δημιουργεί μια άλλη οντότητα. Ετσι, αντί να βλέπω τον εαυτό μου, έβλεπα τους άλλους. Η αντανάκλασή μου ήταν οι άλλοι. Θα έλεγα ότι ήταν μια αναπάντεχη συνάντηση. Αντί να παρατηρώ το δικό μου σώμα, τη δική μου μορφή, ανοίχτηκα στις μορφές που στέκονταν απέναντι στους καθρέφτες μου και έγινα ένα με αυτές».
Μετά την ταραχώδη και γόνιμη δημιουργικά δεκαετία του ’60, ο Πιστολέτο χάραξε το δικό του μονοπάτι, αποφεύγοντας την εμπορευματοποίηση, την εμπλοκή με το χρηματιστήριο της τέχνης. Κάποια στιγμή, μάλιστα, δήλωσε ότι θα αποσυρθεί και πήρε δίπλωμα εκπαιδευτή χειμερινού σκι, αλλά εντέλει συνέχισε τις δράσεις του.
Σήμερα, ύστερα από μια καριέρα που μετρά σχεδόν πέντε δεκαετίες, ο Ιταλός κάνει αναδρομή σε μια διαφορετική εποχή: «Τι ήταν τελικά η Arte Povera; Θα σας πω. Σε μια περίοδο όπου η τέχνη άρχισε να συνδέεται όσο ποτέ άλλοτε με το εμπόριο αλλά και την αυτοαναφορικότητα, μια ομάδα καλλιτεχνών, στην οποία ανήκε βέβαια και ο δικός σας Γιάννης Κουνέλης, αποφάσισε να κάνει την τομή. Η παρέμβασή μας είχε ανθρωπιστικό χαρακτήρα και εστίαζε στο νόημα της τέχνης, στην οικονομία που πρέπει να δείξει ο άνθρωπος απέναντι στη σπατάλη των φυσικών πόρων, στον σεβασμό στα απλά πράγματα.
»Πώς συναιρούνται όλα αυτά; Οχι μόνο στο θέμα των πρώτων υλών -πέτρα, ξύλο, γυαλί, χώμα κ.λπ.- που χρησιμοποιήσαμε αλλά στην ενέργεια που εκπέμπει ένα έργο τέχνης. Πώς καθοδηγεί την ύπαρξή μας. Η Arte Povera δεν πρότεινε λύσεις αλλά έθετε ερωτήματα. Δεν είχε στόχο την εξέγερση, διότι όπως ξέρουμε πλέον με πικρία, δεν έχει σημασία να ξεσηκωθείς. Σημασία έχει αν στην περίοδο μετά τον ξεσηκωμό θα επέλθουν ουσιαστικές αλλαγές. Αλλιώς η εξέγερση χειραγωγείται από εκείνους που ξέρουν να καπελώνουν τους άλλους και να καρπώνονται τα ηθικά και υλικά οφέλη».
«Η κρίση θα αναδείξει τις πιο βαθιές πληγές»
Ο Πιστολέτο κάνει μια νοητή γέφυρα με τη σημερινή εποχή και τα ζητούμενά της:
«Σήμερα, περνάμε πάλι μια φάση αναταραχής, δεν αρκεί να βγούμε στον δρόμο αλλά να δούμε πώς το προσωπικό μας όραμα θα αποκτήσει κοινωνική διάσταση, πώς θα συνεργαστούμε και θα συνυπάρξουμε με τους άλλους, πώς θα μεταμορφωθεί ο κόσμος μας. Κοιτάξτε τον τρόπο ζωής που έχουν όλα τα ευκατάστατα κράτη, τα οποία τώρα αντιμετωπίζουν οικονομικά προβλήματα. Η ευζωία αυτή, μόνο καταστροφή της φύσης έχει επιφέρει, ενώ τόνισε τις κοινωνικές ανισότητες. Πόσο μπορεί να συνεχιστεί αυτό, νομίζετε; Η κρίση θα αναδείξει τις πιο βαθιές πληγές».
Χρειαζόμαστε μια άλλη ηθική; «Αυτό είναι το κυρίαρχο θέμα. Η παλαιά έχει κάνει τον κύκλο της ζωής της και είναι τέκνο της θρησκείας, των συστημάτων εξουσίας. Η ζωή μας δεν έχει νόημα με το κυνήγι της ελευθερίας, αν στο μεταξύ δεν υπάρχει η ανάληψη της προσωπικής ευθύνης απέναντι στον εαυτό μας και τους άλλους. Για να συμβεί αυτό χρειάζεται η γνώση. Μόνο μέσα από τη γνώση έχει την αντίληψη της συμμετοχής στα κοινά», λέει ο καλλιτέχνης.
Οικονομική αποικιοκρατία
Συνεχίζει: «Ολα έχουν αλλάξει πια. Ας πάρουμε το παράδειγμα της Ιταλίας. Ξένες πολυεθνικές έχουν εξαγοράσει τις μεγάλες ιταλικές εταιρείες που παραμένουν εθνικές μόνον κατ’ όνομα. Εχουμε δηλαδή ένα είδος οικονομικής αποικιοκρατίας στην ίδια μας τη χώρα, όπως έγινε παλαιότερα με την Αφρική. Μόνο που εμείς δεν έχουμε πρώτες ύλες και ορυκτό πλούτο αλλά δημιουργικότητα, μαστοριά σε παραδοσιακές τεχνικές και υπηρεσίες. Κατ’ επέκταση, η τέχνη διεθνώς έχει γίνει η αντανάκλαση της επιθυμίας για απόκτηση αντικειμένων, της δύναμης του χρήματος.
»Αυτό μ’ έκανε ήδη από τη δεκαετία του ’90 να δημιουργήσω έναν ειδικό χώρο, το Ιδρυμά μου, με σκοπό να στεγάσω όσους έβλεπαν τη δημιουργία διαφορετικά. Οχι ως αυτοαναφορική προβολή και κέρδος αλλά ως δύναμη που μπορεί να αλλάξει την κοινωνία…».