To 1938, ο σουρεαλιστής ζωγράφος Σαλβαδόρ Νταλί έκανε μια επίσκεψη στον ετοιμοθάνατο Σίγκμουντ Φρόιντ, ο οποίος, υπό την απειλή του ναζισμού, είχε πρόσφατα εγκαταλείψει την ηπειρωτική Ευρώπη και είχε εγκατασταθεί στο Χάμστεντ του Λονδίνου. Η επίσκεψη αυτή απαθανατίστηκε το 1993 στην εκρηκτική φάρσα του Τέρι Τζόνσον «Υστερία», που παίζεται τώρα στο θέατρο Χάμστεντ, στη γειτονιά ακριβώς όπου εκτυλίσσεται το έργο. Ο Νταλί μπαίνει στο γραφείο του Φρόιντ για να ανακαλύψει τον πατέρα της ψυχανάλυσης δίπλα σ’ ένα βρώμικο ποδήλατο, με το κεφάλι φασκιωμένο σαν πασχαλινό κουνέλι και το χέρι του μαγκωμένο μέσα σε μια κυνηγετική μπότα. «Αυτά που ο Νταλί απλώς ονειρεύεται, εσείς τα ζείτε», είπε έκπληκτος και γοητευμένος ο ζωγράφος.
Υπάρχουν στο έργο του Τζόνσον πολύ περισσότερα πράγματα από το γέλιο και τα έξυπνα αστεία για εσώρουχα και φροϊδικά ολισθήματα. Δείχνει ότι η φάρσα μπορεί να είναι πολύ σοβαρή δουλειά, αντλώντας από υποσυνείδητους φόβους και βαθιά θαμμένες αναστολές. Το έργο τελικά είναι ένα δράμα που μας πηγαίνει από τα κατεβασμένα παντελόνια στις πύλες του Αουσβιτς, και όπου η γυμνή γυναίκα στο ντουλάπι ρωτάει με αμείλικτη επιμονή γιατί, αφού ανέπτυξε μια θεωρία όπου υποστήριζε ότι η ψυχική κατάρρευση πολλών γυναικών ασθενών του προερχόταν από τη σεξουαλική κακοποίηση εντός της οικογένειας, ο Φρόιντ στη συνέχεια την αναθεώρησε.
Τα ερωτήματα βρίσκονται στην καρδιά ενός έργου που συνεχώς ξεφουσκώνει μύθους, από τις προσχεδιασμένες καλλιτεχνικές «τρέλες» του Νταλί έως τα θεμέλια της σύγχρονης ψυχανάλυσης. «Αν αφαιρέσεις την ουσία του μύθου, υπονομεύεις το θεμέλιο της πίστης μας», φωνάζει ο γιατρός του Φρόιντ, ο Γιαχούντα, οργισμένος επειδή ο Φρόιντ προτίθεται να δημοσιεύσει τη θεωρία ότι ο Μωυσής, ο θεμελιωτής του εβραϊκού έθνους, ήταν στην πραγματικότητα ένας Αιγύπτιος αριστοκράτης.
Το έργο δεν προκαλεί μόνο γέλιο αλλά και αναπάντεχη συγκίνηση σε αυτή τη νέα παραγωγή που σκηνοθέτησε ο συγγραφέας. Το πνεύμα δεν είναι ποτέ επιτηδευμένο και ο πόνος που σιγοβράζει από κάτω εξισορροπείται θαυμάσια στις ερμηνείες. Ο Αντριαν Σίλερ υποδύεται τον Νταλί και η Λίντια Ουίλσον ερμηνεύει αριστοτεχνικά την Τζέσικα, τη γυναίκα που προσπαθεί απελπισμένα να βρει απαντήσεις για το παρελθόν έτσι ώστε να δημιουργήσει ένα μέλλον για τον εαυτό της.
Στον ρόλο του Φρόιντ, ο Αντονι Σερ αναδεικνύει το κωμικό πάθος του μπερδεμένου, εξαρτημένου πλέον από τη μορφίνη Φρόιντ, αλλά τονίζει επίσης το μεγαλείο του ανθρώπου και τους φόβους που τον βασανίζουν. «Μισώ το σκοτάδι. Εχω δει τι υπάρχει μέσα του», λέει, και δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν μιλάει για τον θάνατο, για τις φριχτές σκιές που καραδοκούσαν στην Ευρώπη ή για τη δική του αυτοανάλυση, όταν κοίταξε μέσα του και είδε ίσως μια τρομερή αλήθεια.
Στη σκιά του Κόνραντ
Υπάρχει μια συναρπαστική στιγμή στο πολιτικό θρίλερ «Μυστικός πράκτορας», εμπνευσμένο από το κλασικό μυθιστόρημα του Τζόζεφ Κόνραντ, που εμφανίζεται στο θέατρο Young Vic από τον θεατρικό όμιλο Theatre O. Είναι η στιγμή που μια γυναίκα η οποία αρνιόταν να δει την αλήθεια, κοιτάζει ξαφνικά τον κόσμο με ορθάνοιχτα μάτια. Ολα γίνονται ξεκάθαρα και η γυναίκα αντικρίζει ένα θέαμα ταυτόχρονα γελοίο και τρομακτικό.
Η γυναίκα είναι η Γουίνι, σύζυγος του διπλού πράκτορα Βέρλοκ, ο οποίος είχε διεισδύσει σε έναν αναρχικό πυρήνα, αλλά αντιμετωπίζει την απαίτηση εκείνων που τον πληρώνουν να εισπράξουν επιπλέον απόδοση της επένδυσής τους, καθώς ξεκινάει, στο γύρισμα του 19ου προς τον 20ό αιώνα, ένας ακόμη «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας».
Υπάρχει καλύτερος τρόπος για να σβήσεις το φιλελεύθερο πνεύμα από το να φορτώσεις τον κόσμο με φόβο και πανικό; Οπως λέει ένας από τους καθοδηγητές του Βέρλοκ: «Χρειάζεται οπωσδήποτε να φοβούνται. Αλλιώς θα εξακολουθήσουν να καλωσορίζουν αντιφρονούντες και τρομοκράτες και κήρυκες του μίσους, και θα αρνούνται να εκδώσουν εγκληματίες, επικαλούμενοι την παροχή ασύλου στο όνομα της ελευθερίας της έκφρασης και των ανθρώπινων δικαιωμάτων».
Οι επίκαιροι παραλληλισμοί είναι προφανείς, αλλά κινδυνεύουν να πνιγούν μέσα στη θορυβώδη παραγωγή, παρότι έχουν αφαιρεθεί πολλές αχρείαστες περισπάσεις από τότε που πρωτοπαρουσιάστηκε το έργο στο φετινό φεστιβάλ του Εδιμβούργου. Συλλογικό δημιούργημα του Theatre O και σκηνοθετημένο από τον Τζόζεφ Αλφορντ, το έργο είναι τώρα πιο αιχμηρό και σφιχτό, και αναδεικνύει την ευφυή δομή του. Πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι είναι κάπως ενοχλητικό που πλέον σε πολλά έργα δεν μπορεί να μετακινηθεί μια καρέκλα χωρίς τραγούδι και χορό, με αποτέλεσμα το κοινό να κουράζεται από την υπερβολική δόση οπτικοακουστικών ερεθισμάτων.
Οι καλύτερες στιγμές του έργου είναι όταν αρκείται στην αφήγηση της ιστορίας τού τι συμβαίνει αν εμπλακείς μέσα σε πολιτικές χειραγωγήσεις και η ζωή σου ανατιναχτεί ξαφνικά μπροστά σου. Στο σύνολό του, ο «Μυστικός πράκτορας» παρακολουθείται με ενδιαφέρον και διαθέτει εξαιρετικές ερμηνείες από τον Λεάντερ Ντίνι και την Ελενα Λίμπερι. Να προσθέσω επίσης ότι αξίζει τον θαυμασμό μας ένας θεατρικός όμιλος, ο οποίος, αντιμέτωπος με κάποιες αστοχίες, μπορεί να αναθεωρήσει και να μεταμορφώσει μια παράσταση.