Λίγα λεπτά μετά τη μεγάλη συνέντευξη Τύπου που έδωσε στην ασφυκτικά γεμάτη Αποθήκη Γ΄ του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, με τους δημοσιογράφους και το κοινό να τον χειροκροτούν θερμά και να τον περιβάλλουν με θαυμασμό, ο Τζιμ Τζάρμους κάνει την αυτοκριτική του: «Φοβάμαι ότι δεν ήμουν πολύ κοφτερός και γρήγορος στις απαντήσεις μου σήμερα… Είναι όμως στον χαρακτήρα μου να αισθάνομαι αμήχανα με τη δημοσιότητα και τις φωτογραφήσεις. Ο μισός εαυτός μου θέλει να το βάλει στα πόδια!» Η συνάντησή μας προέκυψε μάλλον τυχαία και απρογραμμάτιστα -είναι μια από εκείνες τις εξαιρετικές συμπτώσεις που επιφυλάσσει, σπάνια, το δημοσιογραφικό επάγγελμα- και εξελίχθηκε σε αποκλειστική συνέντευξη διάρκειας 38 λεπτών (τόσο έγραψε το μαγνητόφωνο).
Κάθισε αναπαυτικά στην καρέκλα, σε έναν προστατευμένο χώρο, στα γραφεία του Φεστιβάλ, το φως έμπαινε άπλετο από τα παράθυρα, φάνηκε να το απολαμβάνει. Τον ρώτησα αν είχε στη διάθεσή του 5 λεπτά. «Φυσικά, και περισσότερο», απάντησε. Δήλωσε για άλλη μια φορά πόσο ευχαριστημένος και «honored» αισθανόταν που το 54ο Διεθνές Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης τον προσκάλεσε και πρόβαλε στην έναρξη τη νέα του ταινία «Μόνο οι εραστές μένουν ζωντανοί». Επανέλαβε πόσο εκτιμά τον διευθυντή του, Δημήτρη Εϊπίδη, τον οποίο γνωρίζει εδώ και 30 χρόνια και τον θεωρεί «νονό» του «καλού σινεμά», πόσο ξεχωριστό άνθρωπο θεωρεί τον Ελληνα παραγωγό του Χρήστο Κωνσταντακόπουλο. «Στη συνέντευξη Τύπου είπατε ότι πριν τον συναντήσετε νομίζατε ότι θα είναι κάποιος που συνηθίζει να πηγαίνει στα πάρτι της Πάρις Χίλτον… Γιατί είχατε αυτήν την εικόνα;», ρωτάω. «Νομίζω ότι έκανα λάθος που το είπα έτσι… Αντιλαμβάνομαι τι σημαίνει οικονομική κρίση και συγκεκριμένα ελληνική κρίση, παρότι δεν είμαι ειδικός. Υπέθεσα ότι θα ήταν κάποιος πολύ πλούσιος και επιφανειακός τύπος που θα ήθελε να επενδύσει στη βιομηχανία του κινηματογράφου και βρέθηκα μπροστά σε έναν πολύ σεμνό και ασυνήθιστο άνθρωπο, που αγαπούσε τη λογοτεχνία και τη μουσική…».
Ο 60χρονος Αμερικανός σκηνοθέτης, που επηρέασε όσο λίγοι τον Ανεξάρτητο Κινηματογράφο, μποέμ, ιδιοσυστασιακός, ένας τολμηρός συνδυασμός ελευθερίας σκέψης, πρωτότυπης σύλληψης, δεξιοτεχνικής σκηνοθεσίας και ιδιοφυούς χιούμορ, πρόσθεσε στη φιλμογραφία του άλλη μια σημαντική ταινία. Από το «Πέρα από τον Παράδεισο», την «Παγίδα του νόμου», το «Καφές και τσιγάρα», το «Νεκρό» ή τα «Τσακισμένα λουλούδια» (ενδεικτική αναφορά) στο φετινό «Μόνον οι εραστές μένουν ζωντανοί» με ήρωες δύο βαμπίρ που περιπλανιούνται στην ιστορία, στη λογοτεχνία και στη μουσική… επτά τουλάχιστον αιώνων, ζώντας έναν απέθαντο έρωτα. Η «σύγχρονη» ζωή τους τοποθετείται στο ερειπωμένο Ντιτρόιτ και την αισθαντική και κάπως παρακμιακή Ταγγέρη.
Ο Τζιμ Τζάρμους εισπράττει τόση αγάπη και θαυμασμό που ενδεχομένως να καταλήγει να είναι ενοχλητικό. Του μεταφέρω αυτήν την εντύπωση. «Κάποιος πιο σοφός από μένα είπε ότι είναι σαν να στέκεις πάνω σε ένα βάθρο και δεν σου αρέσει. Εχεις τρεις επιλογές: 1. Να το βάλεις στα πόδια αλλά αν το κάνεις θα νομίζουν ότι είσαι αλαζόνας. 2. Να συμπεριφέρεσαι σαν βασιλιάς, που δεν είναι ο τρόπος μου. 3. Να είσαι ευγνώμων γι’ αυτό που σου προσφέρουν και μετά να το βάζεις στα πόδια. Αυτό και κάνω!».
Το περιστατικό με τη δολοφονία των δύο μελών της Χρυσής Αυγής στην Αθήνα είναι ακόμα νωπό. Η πρώτη ερώτησή μου αφορά την άνοδο της Ακροδεξιάς σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ακόμη και στην Αμερική ο Ομπάμα έχει απέναντί του το Tea party και τους Ρεμπουμπλικανούς, επισημαίνω. «Νομίζω ότι είναι στη φύση των μικρών αλλά εξαιρετικά ισχυρών μειονοτήτων που ελέγχουν τις κυβερνήσεις να διχάζουν τους ανθρώπους. Είναι το αρχαιότερο κόλπο: διαίρει και βασίλευε (divide and conquer)», σχολιάζει. «Οι ισχυροί ανησυχούν γιατί οι λευκοί δεν θα είναι κυρίαρχοι στο μέλλον στην Αμερική. Ο Ομπάμα μιλάει πολύ ωραία, είναι ευφραδής και δίνει την εντύπωση ενός συμπονετικού ανθρώπου, που πιστεύω ότι είναι. Είναι πολύ δύσκολη η δουλειά του, δεν πιστεύω ότι μπορεί να αλλάξει πορεία στο πλοίο. Οι ισχυροί άνθρωποι του κεφαλαίου θέλουν τον ρατσισμό, θέλουν τον διχασμό. “Ο εχθρός είναι πάντα ο άλλος”, υποστηρίζουν. Ο Πακιστανός, ο Μουσουλμάνος, οι Εβραίοι… Πάντοτε υπήρχε ο “άλλος” γιατί έτσι μπορούν και ελέγχουν την εξουσία».
– Ο κόσμος αλλάζει με έναν τρόπο δύσκολο και επώδυνο. Ο κινηματογράφος παρακολουθεί τις αλλαγές;
– Το κάνει και δεν το κάνει… Εξαρτάται… Κυρίως, βέβαια, το ντοκιμαντέρ. Τα τελευταία δέκα χρόνια, περισσότερο παρά ποτέ, παράγονται εξαιρετικά ντοκιμαντέρ. Τα μίντια είναι ως επί το πλείστον ελεγχόμενα οπότε κάποιος πρέπει να πει την αλήθεια. Οι θεατές που επιθυμούν να ενημερωθούν και να πληροφορηθούν τι συμβαίνει στρέφονται στο ντοκιμαντέρ. Ακόμη και μια μεγάλη εφημερίδα, όπως οι New York Times, μας είπε ψέματα για τον πόλεμο στο Ιράκ, υποστηρίζοντας ιδιωτικά συμφέροντα.
Πολύ λίγοι οι κακοί…
«Πώς μπορούμε να αντιδράσουμε σε αυτόν τον καθολικό έλεγχο, όπως τον περιγράφετε; Πώς κατακτάμε την προσωπική ελευθερία μας;», ρωτάω. «Πρέπει να πολεμάς για τις ιδέες σου γιατί οι ιδέες είναι το μόνο που δεν μπορούν να σου πάρουν. Μπορείς να σκοτώνεις τους ανθρώπους αλλά δεν μπορείς να εξαφανίζεις τις ιδέες τους. Μπορείς να τους φυλακίζεις αλλά όχι να σκοτώνεις τις ιδέες τους. Πρόσφατα διάβαζα ότι ο Δαρβίνος έλεγε πως οι άνθρωποι δεν είναι από τη φύση τους κακοί και βάναυσοι. Οι οικονομικές και πολιτικές καταστάσεις τούς εξωθούν. Είναι πολύ λίγοι οι κακοί. Είμαι πολύ θετικός με τους ανθρώπους. Δεν πιστεύω ότι είναι εκδικητικοί και μοχθηροί. Το πρόβλημα είναι ότι οι μειονότητες που θέλουν να ελέγχουν αποτελούνται από άτομα κτηνώδη, άπληστα και καθόλου συμπονετικά». Συζητάμε αρκετά για τους ανά τον κόσμο ηγέτες, προσπαθεί να σκεφτεί ποια ήταν η πιο σημαντική πολιτική προσωπικότητα εδώ και χρόνια… «Δεν ξέρω… Νομίζω ο Νέλσον Μαντέλα», λέει ύστερα από μερικά λεπτά παύσης και σύντομης αναδρομής στο παρελθόν. Ομως στο σημείο αυτό θέλει να σταματήσουμε τις όποιες πολιτικές αναφορές: «Δεν θέλω να μιλάω “εκτός θέματος” γιατί φοβάμαι ότι γίνομαι διδακτικός και δεν είναι καθόλου αυτό στις προθέσεις μου. Δεν μου ταιριάζει».
Ποιος Σαίξπηρ, ποιο Ντιτρόιτ;
Ο Τζιμ Τζάρμους περνάει από τη λογοτεχνία στον κινηματογράφο και στην πολιτική
Δεν χρειάζεται να εντρυφήσει κανείς σε βάθος στο έργο του Τζιμ Τζάρμους για να διαπιστώσει ότι σε τρεις τομείς είναι ανεξάντλητος: στη μουσική, στη λογοτεχνία και στη μανιώδη κινηματογραφοφιλία (αυτοαποκαλείται, εξάλλου, «film nerd»). Η τελευταία του ταινία «Μόνο οι εραστές μένουν ζωντανοί» είναι μια περιπλάνηση ανά τους αιώνες στον δυτικό πολιτισμό. Η Τίλντα Σουίντον (ερμηνεύει τη γυναίκα – βαμπίρ στην ταινία), ετοιμάζοντας τις αποσκευές της για να συναντήσει τον εραστή της, που ζει απομονωμένος στο Ντιτρόιτ (Τομ Χίντλεστον), τις γεμίζει μόνο με βιβλία. Ανάμεσά τους και μια σπάνια έκδοση του Ιουλίου Βερν («Les Anglais au Pôle Nord»). «Τον διάβαζα όταν ήμουν νεότερος. Η φαντασία του είναι πλούσια σε ιδέες. Μου άνοιξε πολλούς δρόμους», λέει ο Τζιμ Τζάρμους. «Ισως ο Χ. Τζ. Γουέλς να ήταν στις προβλέψεις του πιο ακριβής. Ομως ο Βερν ήταν πιο ποιητικός».
Η αναφορά μου στον Κρίστοφερ Μάρλοου (πρόδρομος του Σαίξπηρ στην αγγλική δραματουργία – είναι κι αυτός ένα από πρόσωπα – φετίχ της ταινίας) ανοίγει τον ασκό… «Πιστεύω ότι ο Σαίξπηρ είναι μια πλεκτάνη. Δεν έγραψε ο ίδιος αυτά που υποτίθεται ότι έγραψε. Ο ίδιος ήταν ένας αγράμματος άνθρωπος που κάποιοι πλήρωσαν για να χρησιμοποιήσουν το όνομά του». Μιλάει με βεβαιότητα, ως «εκπρόσωπος» αυτού του ρεύματος, που διαρκώς ανατροφοδοτείται και το οποίο δυσπιστεί ως προς την ύπαρξη του Σαίξπηρ. Συγγραφείς όπως ο Ουίτμαν, ο Μαρκ Τουέιν, ο Χένρι Τζέιμς, αλλά και προσωπικότητες όπως ο Φρόιντ, αποτελούν τον κορμό αυτού του ρεύματος αμφισβήτησης. «Ο Μάρλοου, σ’ ένα βαθμό, ή ο Edward de Vere, ο 17ος κόμης της Οξφόρδης, ίσως να ήταν ο Σαίξπηρ», καταλήγει ο Τζάρμους.
Από τη λογοτεχνική περιδίνηση οδηγούμαστε στην κινηματογραφική περιήγηση στο Ντιτρόιτ, έτσι όπως αποτυπώνεται στην ταινία του, μια πόλη έρημη, μια πόλη με τα ερείπια ενός παρελθόντος που ήκμαζε ως κέντρο της αμερικανικής αυτοκινητοβιομηχανίας. «Ο τρόπος που είδαμε το Ντιτρόιτ δεν είναι ο τρόπος που αισθάνομαι γι’ αυτό. Υπάρχουν άνθρωποι που δημιουργούν κήπους στα εγκαταλελειμμένα κτίρια και νέοι που συνθέτουν εξαιρετική μουσική. Αυτό που δεν δείχνουμε από το Ντιτρόιτ είναι το απαρτχάιντ. Ολόκληρες περιοχές με μαύρους, πολύ φτωχούς, που δεν έχουν σχολεία, εκπαίδευση, δουλειές, φώτα στους δρόμους. Περιοχές χωρίς ρεύμα. Ανθρωποι απελπισμένοι, που ζουν σαν αρουραίοι, που μπορεί να σε χτυπήσουν με μια πέτρα για να σου πάρουν ένα σάντουιτς… Πεθαίνουν της πείνας. Δεν το δείχνουμε αυτό στο σινεμά. Οπως και στην ανατολική Ν. Υόρκη υπάρχουν περιοχές με μαύρους που ζουν με τον ίδιο τρόπο. Τα περισσότερα μέρη στην Αμερική είναι φυλετικά διαχωρισμένα. Δείχνουμε το θλιμμένο και όμορφο κομμάτι και όχι αυτό με τα κοινωνικοοικονομικά προβλήματα. Η ταινία είναι ποιητικά αφαιρετική».
Για τους Ελληνες
Καλά λόγια για το «νέο κύμα» του ελληνικού κινηματογράφου, είπε ο Τζιμ Τζάρμους και στη συνέντευξη Τύπου. Στη συνάντησή μας έγινε λίγο πιο αναλυτικός. Μίλησε για τον «Κυνόδοντα» του Γιώργου Λάνθιμου, τον οποίο βρήκε «εντυπωσιακό, πολύ δυνατή ταινία». «Οι “Αλπεις” δεν ήταν εξίσου καλές, αλλά ήταν εξίσου ενδιαφέρουσες». Γνωρίζει το «Attenberg» της Αθηνάς Τσαγγάρη, αλλά δεν το έχει δει, επίσης έχει ακούσει ότι η «Miss Violence είναι πολύ σκληρή ταινία και σκοπεύει να την δει».
Υποστηρίζει ότι «με την κρίση γίνεται πιο πολύτιμο αυτό το νέο κύμα». Και προβλέπει πως «δεν θα σταματήσει. Θα συνεχίσει να εξελίσσεται». Τον κάνει, μάλιστα, να νιώθει «πολύ κακομαθημένος». «Οι ταινίες μου στοιχίζουν 6 εκατ. δολάρια. Σκέφτομαι μήπως πρέπει να γυρίσω κάτι με πολύ μικρότερο κόστος. Με εμπνέει το κουράγιο και η ικανότητα των Ελλήνων σκηνοθετών να παράγουν κάτι τόσο δυνατό μέσα σε αυτές τις συνθήκες. Είναι θαυμαστό, το σέβομαι. Ισως, λοιπόν, πρέπει κι εγώ να σκεφτώ τώρα με διαφορετικό τρόπο».