Το κίνημα της Αντίστασης στην κατεχόμενη Ελλάδα έχει καταστεί αντικείμενο μελέτης πολλών βιβλίων, είτε γραμμένων από ανθρώπους που συμμετείχαν σε αυτό, από αυτόπτες μάρτυρες, είτε από την επιστημονική κοινότητα, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια. Αν εξαιρέσουμε τα απομνημονεύματα και τις προσωπικές αφηγήσεις, η μεγάλη πλειονότητα των δημοσιευμάτων αναφέρεται στα ιστορικά γεγονότα, στον ρόλο των κυριότερων παραγόντων, τόσο εγχώριων όσο και αλλοδαπών, στις οργανώσεις τους και στις στρατιωτικές επιχειρήσεις, καθώς και στην επίδραση της αντιστασιακής δράσης στον πληθυσμό.
Τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον της ιστορικής έρευνας έχει στραφεί στη «μικροϊστορία» του αντιστασιακού κινήματος, αναδεικνύοντας τη βάση του, δηλαδή το χωριό, τη γειτονιά, την οικογένεια, τον αγωνιστή. Για παράδειγμα, δεν γνωρίζουμε –πέραν ορισμένων γνωστών ηγετών και των υπαρχηγών τους– τα ονόματα των απλών πολιτών που προσχώρησαν στην Αντίσταση, ούτε τους λόγους μιας τέτοιας απόφασης.
Πέπλο μυστικότητας
Η σχέση μεταξύ των Ελλήνων Εβραίων και της Αντίστασης κατά τη διάρκεια του πολέμου αποτελεί μια θεματική που παρουσιάζει ιδιαιτέρως δύσκολα ερευνητικά προβλήματα. Και οι δύο πλευρές του ζητήματος καλύπτονται από ένα πέπλο μυστικότητας. Τα διασωθέντα αρχεία των κυριότερων αντιστασιακών οργανώσεων, όπως ήταν το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, ο ΕΔΕΣ και η ΕΚΚΑ, είναι λίγα, παρουσιάζουν αντιθέσεις και δεν αποδεικνύονται χρήσιμα για την άντληση πληροφοριών γύρω από θέματα που θεωρούνταν μεγάλης προτεραιότητας, όπως ήταν η στρατολόγηση και η περίθαλψη Εβραίων.
Ο Στίβεν Μπόουμαν –καθηγητής Ιουδαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Σινσινάτι– παρουσιάζει νέα στοιχεία, πολλά από τα οποία συνέλεξε ο ίδιος μέσα από συνεντεύξεις με επιζώντες του Ολοκαυτώματος. Ωστόσο, όπως και ο ίδιος παρατηρεί, η συγγραφή μιας εκτενούς ιστορίας σχετικά με τη συμμετοχή των Εβραίων στο ελληνικό αντιστασιακό κίνημα καθίσταται, τουλάχιστον προς το παρόν, αδύνατη, καθώς απαιτείται ακόμη σημαντική έρευνα πάνω στο αντικείμενο. Ο Μπόουμαν υιοθετεί έναν ευρύ ορισμό της αντίστασης στον εχθρό. Εκτός από τις ενέργειες των ανταρτών στις ορεινές περιοχές της Ελλάδας, παρουσιάζει πληροφορίες για την ανάμειξη Ελλήνων Εβραίων στην αστική αντίσταση, κατά την οποία οι κύριοι στόχοι ήταν οι δολιοφθορές και η συλλογή στρατιωτικών κατασκοπικών πληροφοριών. Αφιερώνει επίσης ένα κεφάλαιο στη συμπεριφορά εκείνων των Ελλήνων Εβραίων που, ύστερα από την εκτόπισή τους στην Πολωνία, βρέθηκαν στο γκέτο της Βαρσοβίας.
Εκτοπίσεις, αντάρτικο
Οσον αφορά τη συμμετοχή Εβραίων στις ενέργειες των ανταρτών στην Ελλάδα, προσκομίζει νέα ευρήματα, ιδιαίτερα σημαντικά, όπως τη σχέση ανάμεσα στις μαζικές εκτοπίσεις από τη Θεσσαλονίκη στα μέσα του 1943 και την απόφαση των Εβραίων να διαφύγουν στα βουνά και να προσχωρήσουν σε αντάρτικες ομάδες. Στη συντριπτική τους πλειονότητα, που μετριέται σε εκατοντάδες, υπηρέτησαν στον ΕΛΑΣ, ενώ ελάχιστοι είναι αυτοί που εντάχθηκαν στον ΕΔΕΣ. Αρκετοί από τους αντάρτες Ελληνες Εβραίους παρέμειναν στις αστικές περιοχές, όπου εντάχθηκαν σε διάφορους αντιστασιακούς πυρήνες, είτε συμμετέχοντας ενεργά σε αποστολές σαμποτάζ είτε αναλαμβάνοντας ηγετικούς ρόλους. Αριθμός Εβραίων αντιστασιακών εμφανίζεται στους καταλόγους της βρετανικής «Δύναμης 133». Οι περισσότεροι δεν παρουσιάζονταν ως Εβραίοι και πολλοί υπηρέτησαν διάφορες θέσεις στην Αντίσταση με ψεύτικα ονόματα. Προς τούτο και η προσφορά τους προσμετρήθηκε στη γενικότερη προσφορά των Ελλήνων, ενώ η ιδιαίτερη εβραϊκή τους ταυτότητα δεν καταγράφηκε ούτε στα επίσημα έγγραφα της Αντίστασης ούτε στα απομνημονεύματα πολλών από εκείνους που συμμετείχαν. Η πολύ ενδιαφέρουσα και χρήσιμη βιβλιογραφικά έκδοση συνοδεύεται από άγνωστη εικονογράφηση.
Steven Βowman
Η αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα.
μετ.: Ισαάκ Μπενμαγιόρ, εκδ. Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος, 2012, σελ.: 192, 27 ευρώ, διάθεση: Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος.