«Οταν ήμουν νέος είχα έφεση προς δράση, αλλά η σκέψη μου δεν πήγαινε μακριά. Τώρα που γέρασα έγινα παλίμπαις, δηλαδή γέρος και νέος ταυτόχρονα. Είμαι κοντά στον τάφο και κοντά σε μια νέα γέννηση. Θα μπορώ να συγκινούμαι όντας νεκρός», έλεγε Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης σε μια συζήτηση-εξομολόγηση στον Περικλή Σφυρίδη (1982) για τις «εμπειρίες» από τις οποίες «κυβερνιέται η πίστη του».
Είκοσι χρόνια τώρα αναπαύεται στην «ήσυχη σιωπή» του, σε «μιαν άλλη χρονική διάρκεια» στο κοιμητήριο του Ιερού Κοινοβίου του Ευαγγελισμού, στην Ορμύλια, ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, και η αγαπημένη του «μητέρα Θεσσαλονίκη» τιμά τη μνήμη του με τη μεγαλύτερη αναδρομική έκθεση που έγινε ποτέ για το πεντζικικό έργο. Δέκα αίθουσες της Βίλλας Καπαντζή, όπου στεγάζεται το Πολιτιστικό Κέντρο Θεσσαλονίκης του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης, κατάφορτες με έργα, σαν παρεκκλήσια, αφηγούνται την 60χρονη διαδρομή του παιζωγράφου (όπως αρεσκόταν να αυτοχαρακτηρίζεται) στην τέχνη, από το πρώτο χρονολογημένο σχέδιο (7 Ιουνίου 1934) ώς τον πίνακα που έμεινε ημιτελής την ημέρα του θανάτου του (13 Ιανουαρίου 1993).
Η έκθεση-αφήγημα υπό τον γενικό τίτλο «Φυσικός Εκκλησιασμός» με 3+1 θέματα και τρεις «Ουρανούς»: εσώρουχα (1934-1952), παράθυρο (1952-1967), σπήλαιο (1967-1993) αναπτύσσεται πάνω στις συνιστώσες της κίνησης και της στάσης. «Κίνηση η 60χρονη διαδρομή του καλλιτέχνη στην Τέχνη και στάση το εικοσαήμερο προσκύνημα (το πιο σημαντικό ίσως από τις 94 επισκέψεις του στην Αθωνική Πολιτεία) τον Ιούλιο-Αύγουστο του 1952», εξηγεί ο επιμελητής της Γαβριήλ Νικολάου Πεντζίκης. Το προσκύνημα αυτό έδωσε το αρχικό έναυσμα για μια έκθεση βασισμένη στις ανέκδοτες σημειώσεις που κράτησε ο Πεντζίκης κατά τη διάρκεια του παραμονής του στον Αθω. Ενα σημειωματάριο 50 σελίδων κατάγραπτο με σχόλια, σχέδια, παρατηρήσεις που μετουσιώθηκαν αργότερα σε ζωγραφιές και λογοτεχνικά κείμενα με τα οποία ο παιζωγράφος εμβαθύνει στο «άχρονο θαύμα» της αθωνικής χερσονήσου.
Οπως στην αστροφυσική
Από το αγιορείτικο αυτό έναυσμα προέκυψε η αναδρομική έκθεση, όπως ο ίδιος ο καλλιτέχνης γεννήθηκε από τη ζύμωσή του με τον Αθω – γιατί αντίθετα με άλλους συγγραφείς και καλλιτέχνες που επισκέφτηκαν το Αγιον Ορος έχοντας παγιώσει τη φυσιογνωμία τους, ο Πεντζίκης συναναστρέφεται τους Αγιορείτες πολύ πριν αρχίσει να γράφει και να ζωγραφίζει.
Γύρω και με αφορμή τον «Αθω», τρεις άλλες ενότητες με θέματα τη Θεσσαλονίκη (παντοτινή μητέρα), το θήλυ (γυμνό, ντυμένο και πάμφωτο), τη φύση (που η ποικιλότητά της ανάγει την ψυχή στο ένα) παρεμβάλλονται στη χρονολογική παρουσίαση, επιτρέποντας στον θεατή να έχει, εν ριπή οφθαλμού, μια συνολική εικόνα της εξέλιξης του καλλιτέχνη.
Είναι γοητευτικό, σχολιάζει ο επιμελητής, να βλέπεις το έργο «Εκ του ευανθούς λειμώνος των Συναξαρίων» (1971) πλάι στο προγενέστερο «Λουλούδια σε βάζο», εξίσου μινιμαλιστικό και αφαιρετικό αλλά πολύ πιο λυρικό. Τα έργα συνομιλούν μεταξύ τους και οριοθετούν τα σκαλοπάτια μιας διαδρομής που συναναστρέφεται όλα τα ρεύματα και τις τάσεις του ευρωπαϊκού μοντερνισμού και της αβανγκάρντ. «Ξεναγώντας στις εκκλησίες της Θεσσαλονίκης φίλους, είχα την ευκαιρία, βλέποντας και ερμηνεύοντας τις εικόνες, να μιλήσω όχι μόνο για τον ιμπρεσιονισμό, ρεαλισμό ή κυβισμό και υπερρεαλισμό, αλλά και για τις έννοιες του ρυθμού και της ασύμμετρης αναλογίας που σήμερα τις συναντούμε και στα πιο προχωρημένα σημεία των επιτευγμάτων της φυσικής ή αστροφυσικής» γράφει ο Πεντζίκης στο δοκίμιο «Ερως της εκκλησίας», κι αυτός ο έρωτας επιτρέπει μια σπάνια κι ανεπανάληπτη δυναμική διάδραση ανάμεσα στην εκκλησία και την τέχνη, η οποία αποτελεί ίσως την πιο ουσιαστική και μόνιμη κληρονομιά του έργου του.
Δημιουργία και έκσταση
Η έκθεση συγκεντρώνει περί τα 400 έργα από 45 συλλογές, καθώς και τεκμηριωτικό υλικό που επιτρέπει στον θεατή όχι απλώς να γνωρίσει τη θεματική και χρωματική παλέτα ενός καλλιτέχνη του μοντέρνου κινήματος, τις επιρροές της ζωγραφικής του έκφρασης και τις συμβολικές του διαστάσεις, αλλά να διεισδύσει στον τρόπο με τον οποίο δημιουργήθηκαν· τα περισσότερα συμπεριλαμβάνονται στον συνοδευτικό κατάλογο (250 σελίδες), ενώ 700 έργα έχουν ψηφιοποιηθεί στο πλαίσιο της σύστασης ηλεκτρονικού αρχείου έργων Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη.
«Το χάρισμα που έχω, δηλαδή το ταλέντο μου, είναι το πώς αισθάνομαι την επιφάνεια, που τη θεωρώ μονάδα, και μπορώ όλα να τα χωρέσω σ’ αυτήν. Στην επιφάνεια συνταιριάζω την ύλη με τα κομμάτια του χρόνου. Ετσι εξηγείται γιατί δεν ανέχομαι την προοπτική και αντιπαθώ τη γλυπτική» εξηγούσε στον Περικλή Σφυρίδη. «Την ώρα που ζωγραφίζω μετρώντας τις χιλιάδες πινελιές, χάνω την αίσθηση του χώρου και του χρόνου κι αυτή η έκσταση είναι καθοριστική της καλλιτεχνικής μου δημιουργίας. Μια φορά, μετρώντας δεκαεννέα χιλιάδες στίγματα σ’ έναν πίνακα αγίου, είδα τη μορφή του να σαλεύει».
Πολιτιστικό Κέντρο Θεσσαλονίκης του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης, Βίλλα Καπαντζή, «Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, Φυσικός Εκκλησιασμός, 1934-1993. 3+1 θέματα, 3 Ουρανοί». Η έκθεση θα διαρκέσει ώς τις 26 Ιανουαρίου. Ξεναγήσεις κάθε Τετάρτη στις 18.00 και κάθε Κυριακή στις 12.00 εκτός από τις ημέρες των εορτών. (Κρατήσεις 2310 295171 τις καθημερινές 10.00 – 14.00)