Ανάμεικτα αισθήματα προκαλεί σήμερα η θέαση και η εξέταση των καλλιτεχνικών ημερολογίων, αυτά που εξέδιδαν οι Τράπεζες (Πίστεως, Εμπορική, Ιονική και Λαϊκή) από το 1925 ώς το 1992, κυρίως όμως μετά το 1957. Και είναι ανάμεικτα γιατί η παραγωγή αυτή έχει τερματιστεί αλλά και γιατί υποδηλώνει μία άνοιξη των τεχνών, μία μέριμνα για την αισθητική καλλιέργεια και μία, τόσο σπάνια, συνεργασία των πνευματικών ανθρώπων με την τεχνοκρατική σφαίρα της ζωής.
Η Τράπεζα Πίστεως, η Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος και η Ιονική και Λαϊκή Τράπεζα της Ελλάδος, που στην πορεία αποτέλεσαν την Alpha Bank, είχαν αναπτύξει μία συστηματική επικοινωνιακή πολιτική που ευεργετούσε μέσω της διάδοσης της γνώσης και της τέχνης αλλά και μέσω της απασχόλησης πολλών ειδικοτήτων. Κατ’ αντιστοιχία, συναφής ήταν και η πολιτική της ΑΓΕΤ-Ηρακλής που είχε επίσης δημιουργήσει παράδοση με τα καλλιτεχνικά ημερολόγια (το αρχείο έχει παραδοθεί στο Μουσείο Μπενάκη).
Πρόσφατα, η Alpha Bank (με αφορμή τη συγχώνευσή της με την Εμπορική το 2013), μέσω των Τμημάτων Εργων Τέχνης και Βιβλιοθήκης και με επιμελήτρια την κ. Ειρήνη Α. Οράτη, εγκαινίασε την έκθεση «Επιτοίχια Ημερολόγια 1925-1992» που λειτουργεί πρωινές ώρες τις εργάσιμες ημέρες στον Εκθεσιακό Χώρο του Κεντρικού Κτιρίου, στη Σταδίου 40. Η έκθεση, που θα παραμείνει σε λειτουργία έως τις 30 Μαΐου, είναι ένα καλειδοσκόπιο αισθητικής που προκαλεί πολλές σκέψεις.
Αρχικά, είναι η αισθητική απόλαυση. Στέκεται κανείς με θαυμασμό μπροστά σε ό,τι άφησαν πίσω για μας τους μεταγενέστερους, οι ζωγράφοι, οι χαράκτες, οι γραφίστες του ’30, του ’40, του ’50, του ’60 και του ’70. Η υψηλή καλλιτεχνική απόδοση που είχαν τα ημερολόγια των Τραπεζών οφείλεται εν πολλοίς στην εκρηκτική ανάπτυξη των γραφικών τεχνών στην Ελλάδα στη δεκαετία του 1950, τάση που αποτυπώθηκε με υψηλή ποιότητα επίσης και στην έκδοση των γραμματοσήμων (η περίοδος 1950-1970 έχει δώσει τα ωραιότερα γραμματόσημα). Καλλιτέχνες όπως ο Τάσσος είχαν συνεργαστεί στενά, αλλά και πολλοί άλλοι, ο Τσαρούχης, ο Μανουσάκης, ο Γράββαλος, ο Φραντζισκάκης (που είχε σχεδιάσει τον «Ερμή», το σήμα της Εμπορικής Τραπέζης), καθώς και συγγραφείς και μελετητές που έγραφαν τα εισαγωγικά κείμενα.
Ολη αυτή η καλλιτεχνική εμπροσθοφυλακή ενισχυόταν από τα εργοστάσια γραφικών τεχνών, από τυπογραφεία που είχαν αναδείξει τη λιθογραφία σε τέχνη, όπως το ιστορικό τυπογραφείο της Ασπιώτη-ΕΛΚΑ, του οποίου οι εγκαταστάσεις στη λεωφόρο Βουλιαγμένης ατυχώς γκρεμίστηκαν τα πρόσφατα χρόνια, ενώ θα μπορούσαν να ήταν μουσείο γραφικών τεχνών. Στον ωραίο κατάλογο της έκθεσης, που εξέδωσε η Alpha Bank, διαβάζω και για άλλα, παλαιότερα τυπογραφεία: Κωνσταντίνος Ασπιώτης, Βασίλειος Παπαχρυσάνθου, «Ανατολή», «Αττις».
Αν δει κανείς την παραγωγή τόσων ετών ως ένα «σώμα» έχει να εξαγάγει πολλά συμπεράσματα. Αθροιστικά, τα ημερολόγια αυτά (ακόμη και τα πρώιμα του μεσοπολέμου που συχνά ήταν απλώς χαρτονένια με ελεύθερα θέματα) εμφανίζονται ως περίληψη μιας εικαστικής κουλτούρας. Πέραν της καλλιτεχνικής αξίας, υπάρχει περιθώριο για ερμηνείες ιδεολογικού προσανατολισμού, αισθητικής επιλογής και ιστορικής τεκμηρίωσης. Γιατί, τα ημερολόγια αυτά, που τυπώνονταν σε χιλιάδες αντίτυπα (και στην αγγλική γλώσσα επίσης για δώρα και αποστολή σε πρεσβείες), είχαν διακριτές θεματικές κατηγορίες. Αρχαία τέχνη, βυζαντινή τέχνη, λαϊκή τέχνη, ιστορικές επέτειοι, νεοελληνική τέχνη (κατηγορίες που ακολουθούσε και ο φιλοτελισμός της εποχής με εκτυπώσεις συχνά με τη μέθοδο της χαλκογραφίας) συγκροτούσαν τους βασικούς πυλώνες με πολλές επιμέρους ενότητες. Η κληρονομιά αυτή είναι πολυσήμαντη και είναι ιδιαίτερα θετικό ότι συγκεντρωμένη, τώρα, σε μία έκθεση μπορεί να στείλει ένα ηχηρό μήνυμα.
«Επιτοίχια Ημερολόγια 1925-1992». Εκθεσιακός Χώρος Κεντρικού Κτιρίου Alpha Bank. Σταδίου 40. Εως 30/5/14.