Saul Friedländer,
Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι.
Ι. Τα χρόνια των διώξεων (1933-39), ΙΙ. Τα χρόνια της εξόντωσης (1939-45),
μτφρ. Ηλία Ιατρού.
εκδ. Πόλις, 2013. Σελ. 1378, 44 ευρώ.
Για τις νεότερες γενιές ιστορικών, όπως και για τους περισσότερους ανθρώπους, το Τρίτο Ράιχ του Χίτλερ, ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και η μοίρα των Εβραίων της Ευρώπης δεν αποτελούν μέρος της συλλογικής μνήμης. Κατά παράδοξο τρόπο όμως, αυτά τα γεγονότα κατέχουν πιο κεντρική θέση στη σημερινή ιστορική συνείδηση από όσο πριν από μερικές δεκαετίες.
Για τον σύγχρονο ιστορικό συνιστά μεγάλη πρόκληση η ιστορική αφήγηση του Ολοκαυτώματος, στην οποία να εξετάζονται το ενιαίο πλαίσιο, τόσο οι πολιτικές των θυτών όσο και η στάση της κοινωνίας, καθώς και ο κόσμος των θυμάτων. Πρέπει να επισημανθεί ότι κάποιες από τις γνωστότερες ιστορικές ερμηνείες αυτών των γεγονότων έχουν εστιάσει κυρίως στον ναζιστικό μηχανισμό των διώξεων και του θανάτου, δίνοντας μικρή προσοχή στην ευρύτερη κοινωνία, στην ευρωπαϊκή και διεθνή σκηνή, ή στο ρευστό πεπρωμένο των ίδιων των θυμάτων.
Ο Σαούλ Φριντλέντερ –καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Λος Αντζελες–, γεννήθηκε ως Πάβελ Φριντλέντερ στην Πράγα το 1932. Οταν ξέσπασε ο πόλεμος, η γερμανόφωνη, εβραϊκή, αλλά «αφομοιωμένη», οικογένειά του εγκατέλειψε την Πράγα για να εγκατασταθεί στο Παρίσι. Σε αυτή τη διαδρομή αλλάζει όνομα και γίνεται Πολ, κρύβεται σε καθολικό σχολείο και διασώζεται. Εκείνος, όχι οι γονείς του. Εκείνοι χάνονται στο Αουσβιτς.
Στο δίτομο έργο του επιχειρεί έναν ιστορικό απολογισμό όπου οι ναζιστικές πολιτικές, ως κεντρικός άξονας του έργου, δεν εξετάζονται αποκομμένες από το διεθνές περιβάλλον, ούτε από τη συμπεριφορά, τις αντιδράσεις και τη μοίρα των θυμάτων. Εστιάζει στη ναζιστική ιδεολογία, επισημαίνει τις αμφισημίες της, αλλά θεωρεί ότι η ιδεολογία αυτή υπαγόρευσε τη γερμανική πολιτική καθιστώντας την εξόντωση των Εβραίων αναπόσπαστο τμήμα και πρωταρχικό της στόχο. Δίνει έμφαση στη φυλετική, αντισημιτική ρητορική του ναζισμού και στο γεγονός ότι ο ίδιος ο Χίτλερ ενεχόταν στη λήψη όλων των σημαντικών αποφάσεων. Υποστηρίζει ότι η αντισημιτική εμμονή βρισκόταν στην καρδιά του ναζιστικού ιδεολογικού σύμπαντος, ως ενοποιητικός κώδικας της φυλετικής κοινότητας και ως μέσο διαρκούς κινητοποίησης του καθεστώτος. Ενσωματώνει τέλος τη στάση των ίδιων των Εβραίων και των οργανώσεών τους.
Οι διώξεις και οι δολοφονίες των ναζί διαπράχθηκαν από συνηθισμένους ανθρώπους που έζησαν και έδρασαν στο πλαίσιο μιας μοντέρνας κοινωνίας. Οι δράστες, όπως επίσης οι μέθοδοι και τα όργανα που χρησιμοποίησαν ως μέσο για τις πράξεις τους, ήταν προϊόντα αυτής της κοινωνίας. Ωστόσο, οι στόχοι των πράξεών τους διαμορφώθηκαν από ένα καθεστώς, μια ιδεολογία και μια πολιτική κουλτούρα που κάθε άλλο παρά κοινότοπα είναι. Η αφήγησή του ακολουθεί τη χρονική ακολουθία των γεγονότων, παρουσιάζοντας την προπολεμική τους εξέλιξη στον πρώτο τόμο και την τερατώδη κατάληξή τους, κατά τη διάρκεια του πολέμου, στον δεύτερο. Αυτή η χρονική δομή υπογραμμίζει την αλληλουχία των συμβάντων, υποδεικνύοντας παράλληλα το πλαίσιο των σημαντικών μεταβολών. Ο Φριντλέντερ καταθέτει μια ολοκληρωμένη Ιστορία μέσα από πολλαπλές οπτικές γωνίες, και διάθεση αυτοκριτικής. Προσφέρει μια πληρέστερη ερμηνεία, αρκετά σύνθετη, χωρίς να είναι εν πολλοίς αρεστή, ενώ αφήνει και αρκετές υποθέσεις εργασίας ή συζήτησης.