Τετάρτη 18 Σεπτεμβρίου. Απόγευμα. Μία κόκκινη κορδέλα της
αστυνομίας εμποδίζει την είσοδο σε δρόμους περιμετρικά της ΔΕΘ. Οι
διαδηλωτές που θα πάρουν μέρος στην αντιναζιστική πορεία
συγκεντρώνονται. Το κέντρο της πόλης παραλύει. Το πρωί ήταν και
πάλι κλειστό, αυτήν τη φορά από την πορεία της ΑΔΕΔΥ. Σε μια ημέρα
ταραγμένη και την κοινωνία να ξυπνάει με ένα βίαιο χαστούκι από τον
βαθύ της λήθαργο, έγιναν τα εγκαίνια της Μπιενάλε Θεσσαλονίκης. Και
αν μέχρι τώρα βλέπαμε την τέχνη σαν κάτι ίσως ξέχωρο από την
πραγματική ζωή, συχνά σαν ναρκισσιστική, αυτοαναφορική υπόθεση,
τώρα πήγαμε διψασμένοι στην έκθεση για να βρούμε τι είναι αυτό που
τις ενώνει.
Η 4η κατά σειρά διοργάνωση απλώνεται σε ολόκληρο τον αστικό ιστό.
Υποθετικά μπορεί κανείς να χαράξει μια διαδρομή που ξεκινάει από
τις Αποθήκες του λιμανιού, συνεχίζει στη Μονή Λαζαριστών και από
εκεί στο Αλατζά Ιμαρέτ, το Τελλόγλειο, το Αρχαιολογικό Μουσείο, το
Βυζαντινό, το Γενί Τζαμί, το Μακεδονικό Μουσείο, για να καταλήξει
στο περίπτερο 6 της ΔΕΘ, όπου παρουσιάζεται και η κεντρική έκθεση
της Μπιενάλε, την οποία επιμελείται η Αντελίνα φον Φίστενμπεργκ.
Αρμένισσα, με ρίζες από την Πόλη, μόνιμη κάτοικος Ελβετίας,
κοσμοπολίτισσα par excellence, ξέρει να φτιάχνει μια ιστορία με
έργα τέχνης. Και το αφήγημά της εστιάζει στη Μεσόγειο όχι ως
φθαρμένη στερεοτυπική διατύπωση για το χωνευτήρι των λαών ή την
κοιτίδα διαφορετικών πολιτισμών, που έχουμε βαρεθεί να ακούμε, αλλά
ως τρόπο ύπαρξης.
Η μεσογειακή αίσθηση του μέτρου
Οπως το περιέγραφε ο Αλμπέρ Καμύ σε μια συνέντευξη που έδωσε το
1955 στον Λέοντα Καραπαναγιώτη: «Για μένα η Ελλάδα είναι η πατρίδα,
η θάλασσα, για εμάς τους μεσογειακούς είναι η πηγή. Η Μεσόγειος
έχει ένα συστατικό στοιχείο, που της επιτρέπει να ισορροπεί τα
πάντα, μας δίνει το αίσθημα του μέτρου. Δέχεται την τρομακτική
πίεση του σύγχρονου κόσμου, ανοίγεται στην εισβολή των ξένων
ιδεολογιών και ύστερα τους δίνει κάποια ισορροπία… Εμείς οι
μεσογειακοί έχουμε ιστορία δύο χιλιετηρίδων, ενώ λ.χ. οι Γερμανοί
δύο αιώνων. Μεταξύ μας, είναι μοιραίο να υπάρχει κάποια διαφορά».
Ακόμα και ο Μαρκ Μαζάουερ, που υπογράφει ένα ωραίο κείμενο στον
κατάλογο, αναφέρεται σε αυτό τον πυκνό ιστορικό χρόνο, που έχει
αφήσει ιζήματα σε όλους τους μεσογειακούς λαούς. Και η Φίστενμπεργκ
προσπαθεί να μιλήσει με αυτούς τους όρους, δηλαδή της
συναισθηματικής γεωγραφίας του Νότου. Τα καταφέρνει; Ισως ναι. Οχι
τόσο με την πολιτική, όσο με την ομορφιά.
Για να φτάσει κανείς στον περίπτερο 6 που συμπεριελήφθηκε στη
φετινή Μπιενάλε, μπορεί είτε να μπει από την κεντρική είσοδο αμέσως
μετά το Βελλίδειο είτε να ακολουθήσει την εσωτερική διαδρομή από το
ΜΜΣΤ, μέσα από τη ΔΕΘ. Ακολουθήσαμε τη δεύτερη. Πεταμένοι φραπέδες,
μπίρες, καλαμάκια από σουβλάκια, βρωμιές από περίπτερα της έκθεσης
που έγινε στις αρχές Σεπτεμβρίου, διαφημίσεις για ενεργειακά τζάκια
και για σερραϊκά προϊόντα που βρίσκονται ακόμη στη θέση τους.
Θλιβερά απομεινάρια στον χώρο όπου βρίσκονται δύο από τις εκθέσεις
της Μπιενάλε.
Ευτυχώς η έκθεση της Φίστενμπεργκ, με τίτλο «Παντού αλλά τώρα»,
ανακουφίζει το βλέμμα. Αποζημιώνει. Μέσα στα 2.500 τ.μ,. τοποθετεί
έργα μεγάλων διαστάσεων, με σοφή και μελετημένη επιμέλεια. Είναι
μια ωδή στην ομορφιά. Η φθορά, η βία, η εξέγερση και ο πόλεμος, οι
ανισότητες, τα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα δεν έχουν
αποσιωπηθεί, όμως αποτυπώνονται μέσα από εικαστικές δημιουργίες που
έχουν λεπταισθησία και ποιητικότητα. Οι φωτογραφίες της Αλγερινής
Ζινέμπ Σεντίρα δείχνουν κουφάρια πλοίων, φαγωμένα από τη σκουριά
και την αλμύρα, στην ακτή του μαυριτανικού ψαρολίμανου
Νουαντχίμπου. Από εκεί φεύγουν πολλοί Αφρικανοί για την
παρακινδυνευμένη μετανάστευσή τους προς την Ευρώπη. Ο Λιβανέζος
Ραέντ Γιασίν φτιάχνει υπέροχα κινεζικά πορσελάνικα βάζα με
πολεμικές σκηνές από τον εμφύλιο που διέλυσε τη χώρα του. Ο Γιώργης
Γερόλυμπος μιλάει για το βαλκανικό γκρι της Θεσσαλονίκης με
αινιγματικές, εξαϋλωμένες φιγούρες να κινούνται μέσα στην ομίχλη
στην παραλία της πόλης. Ο Μοχάμεντ Μπουρουίσα τρυπώνει κρυφά στο
νομισματοκοπείο του Παρισιού σε ένα βίντεο με την υπόκρουση ραπ. Ο
ζωγράφος Βασίλης Ζωγράφος αντικατοπτρίζει την ελληνική κρίση στο
πρόσωπο ενός Αφρικανού που κοιμάται αποκαμωμένος σε ένα
πεζοδρόμιο.
Υπάρχουν πολιτικά έργα; Σαφέστατα. Η γαλλική κολλεκτίβα Claire
Fontaine δείχνει έναν νεαρό με hoodie να βάζει φωτιά με ένα στουπί
σε ένα χάρτη της Ευρώπης που δείχνει τις χώρες PIIGS. Η Μαρίνα
Αμπράμοβιτς κάνει ένα βίντεο για το πώς τα παιδιά γίνονται
στρατιώτες σε ορισμένες εμπόλεμες ζώνες. Ο Χάλεντ Τζαράρ, από την
Τζενίν της Δυτικής Οχθης στην Παλαιστίνη και λοχαγός στην προεδρική
φρουρά του Αραφάτ, εστιάζει το βλέμμα του στους στρατιώτες, καθώς
ήταν ο φωτογράφος της ταξιαρχίας του. Ζωγραφική, γλυπτική,
εγκαταστάσεις και φωτογραφία ισορροπούν ευχάριστα. Το ίδιο
συμβαίνει και με τις χώρες καταγωγής των καλλιτεχνών, που αν
ενώσεις τις κουκκίδες φτιάχνεις τη Μεσόγειο με διαδρομές μέχρι την
Κούβα και τη Βραζιλία και την Ινδία. Το «παντού» υπάρχει, λείπει το
«τώρα».
Πέντε μεγάλα μουσεία
Δεν είναι εύκολο να διοργανώνει μια πόλη σαν τη Θεσσαλονίκη μια
Μπιενάλε. Ούτε αρκεί η χρηματοδότηση του ΕΣΠΑ και η στήριξη του
δήμου. Χρειάζεται πείσμα – διαθέτει μπόλικο η πρόεδρος του ΚΜΣΤ,
Κατερίνα Κοσκινά. Πάντως, τα πέντε μεγάλα μουσεία της Θεσσαλονίκης
συμμετέχουν στην προσπάθεια: στην αποθήκη του λιμανιού
παρουσιάζεται η έκθεση «Παράδοση – ανατροπή» σε επιμέλεια της
Κατερίνας Κοσκινά και του Γιάννη Μπόλη. Στο Αλατζά Ιμαρέτ είδαμε τη
δουλειά της Τουρκάλας Γκιουλσούν Καραμουσταφά, μιας από τις πιο
σπουδαίες καλλιτέχνιδες της γειτονικής χώρας. Στο Βυζαντινό
απολαύσαμε ψηφιδωτά και ένα ωραίο βίντεο του Αλβανού Αντριάν Πάτσι.
Στο Αρχαιολογικό, τα έργα του Δημήτρη Ξόνογλου συνομιλούν με το
παρελθόν. Στο Μακεδονικό Μουσείο, ο Ντένης Ζαχαρόπουλος επιμελείται
την έκθεση «Η μεσογειακή εμπειρία. Η Μεσόγειος ως χωροταξικό
παράδειγμα διακίνησης ιδεών και λόγου». Στη Μονή Λαζαριστών γίνεται
σταδιακά η επανέκθεση όλης της συλλογής Kωστάκη, ενώ στο Τελλόγλειο
φιλοξενείται μια μεγάλη χορταστική έκθεση για τη χαράκτρια Βάσω
Κατράκη. Μέσα στον Οκτώβριο θα ακολουθήσουν και άλλα εγκαίνια.