Tο ράμφος που έδιωχνε το μίασμα

Tο ράμφος που έδιωχνε το μίασμα

7' 12" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Το 1918 ήταν μια σημαντική χρονιά στην Ιστορία και στις ζωές των ανθρώπων. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι: τελείωνε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έχοντας στο ενεργητικό του περίπου 22 εκατομμύρια νεκρούς, χώρια τα θύματα της γενοκτονίας των Ελλήνων, των Ασσυρίων και των Αρμενίων που είχε φέρει εις πέρας, στη διάρκειά του η, αιμάσσουσα εδαφικώς, οθωμανική αυτοκρατορία, ενώ πολεμούσε στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων και σερνόταν προς το τέλος της προς δόξαν του Κεμάλ Ατατούρκ. Διαλυόταν η αυστροουγγρική αυτοκρατορία και νέες κρατικές οντότητες έκαναν την εμφάνισή τους. Δολοφονούνταν η τσαρική οικογένεια ενώ, παράλληλα, οι Κόκκινοι Ρώσοι αλληλοσπαράσσονταν με τους Λευκούς στον εμφύλιο που ακολούθησε (ή συνεχίστηκε) μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917.

Καταλαβαίνουμε όλοι πόσο μεγάλη τύχη χρειαζόταν για να σε βρει η ισπανική γρίπη ζωντανό, προκειμένου να έχει κι αυτή τις πιθανότητές της να σε εξολοθρεύσει. Διότι τότε ήρθε κι αυτή. Την άνοιξη. Ισπανική την ονόμαζαν όλοι οι άλλοι εκτός από τους Ισπανούς που την αποκάλεσαν κάποια στιγμή «Γαλλική» ή απλώς γρίπη ή ό,τι να ’ναι αλλά… δεν έπιασε. Η αλήθεια όμως είναι ότι ούτε προέρχεται από την Ισπανία ούτε υπήρχε εκεί μεγαλύτερος αριθμός κρουσμάτων από ό,τι σε άλλες χώρες. Απλώς, επειδή η Ισπανία δεν συμμετείχε στον πόλεμο, οι Ισπανοί δημοσιογράφοι ήταν ελεύθεροι να «ανεβάσουν» το θέμα δίνοντας τις πιo έγκυρες, σχετικές ειδήσεις στην αρχή αλλά και στη συνέχεια. Το γεγονός ότι είχε ασθενήσει και ο βασιλιάς τους Αλφόνσος ΧΙΙΙ ήταν ένας ακόμα λόγος για δημοσιογραφικές αποκαλύψεις, έμφαση και πρωτοσέλιδα.

Tο ράμφος που έδιωχνε το μίασμα-1
Οι ιστορικοί συμφωνούν ότι η εμφάνιση της μάσκας έγινε στην επιδημία πανώλης του 17ου αι. και βασίζεται σε σχέδιο που είχε εκπονήσει ο γιατρός του Λουδοβίκου ΧΙΙΙ.

«Πατριωτική» λογοκρισία

Οι κυβερνήσεις  των εμπόλεμων κρατών αντιθέτως υποβάθμιζαν τη σημασία προκειμένου να κρατήσουν ακμαίο το ηθικό των στρατιωτών αλλά και των πολιτών, είτε αποκρύπτοντας είτε λογοκρίνοντας για εθνικούς λόγους τα δικά τους ΜΜΕ. Επιπλέον, όπως έχει ήδη αναφερθεί σε ακαδημαϊκές έρευνες, οι ίδιοι οι δημοσιογράφοι και τα ΜΜΕ των εμπόλεμων αυτολογοκρίνονταν υπακούοντας σε ένα, μάλλον αμφιλεγόμενο, αίσθημα πατριωτισμού. Στο μεταξύ, οι Ισπανοί φορτώθηκαν την ονομασία για πάντα και απ’ ό,τι φαίνεται μόνο μια δράση κινήματος πολιτικής ορθότητας μπορεί να αποκαταστήσει την αλήθεια, αν και πρέπει να παραδεχθούμε ότι, κρυφά, θα τη λέμε πάντοτε ισπανική γρίπη. Τελοσπάντων, επειδή το θέμα μας δεν είναι κυρίως η γρίπη αλλά η μάσκα, ας μη μακρηγορούμε και ας σημειώσουμε ότι το 1918 είναι και η χρονιά που η μάσκα καθιερώνεται, προτείνεται ή επιβάλλεται στον γενικό πληθυσμό ως μέσον προφύλαξης των ατόμων και της δημόσιας υγείας.

Αν και σε ιατρικά περιοδικά η χρήση μάσκας τοποθετείται χρονικά στην εποχή της Μαύρης Πανώλης ή Μαύρου Θανάτου του 14ου αι., οι ιστορικοί Ιατρικής συμφωνούν ότι η εμφάνιση μιας μάσκας –απίθανης δυσκολίας στην κατασκευή και τη χρήση– έγινε στην επιδημία πανώλης του 17ου αι. και βασίζεται σε σχέδιο που είχε εκπονήσει ο γιατρός του Λουδοβίκου ΧΙΙΙ, Σαρλ Ντε Λορμ.

Tο ράμφος που έδιωχνε το μίασμα-2
Πολύχρωμες βενετσιάνικες μάσκες (πάνω) και στρατιώτες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου με αντιασφυξιογόνες μάσκες κατά των δηλητηριωδών αερίων (κάτω). Σύμβολο παιχνιδιού η μάσκα, αλλά και εργαλείο επιβίωσης εν καιρώ πολέμου.

Το σχέδιο ήταν… απλό: Ενα ράμφος 15 εκατοστών από επεξεργασμένο δέρμα και γεμάτο από βότανα, μπαχαρικά και αποξηραμένα λουλούδια απέτρεπε τις οσμές του «μιάσματος», του, προερχόμενου από σωματίδια υλικών σε αποσύνθεση, δηλητηριασμένου αέρα που πίστευαν ότι μετέφερε την πανώλη μεταξύ των ανθρώπων. Δύο τρύπες, μία κοντά σε κάθε ρουθούνι έδιναν μια ελπίδα αναπνοής στο ασφυκτικό συνολάκι που ολοκληρωνόταν με ένα μακρύ δερμάτινο παλτό το οποίο περιέκλειε παντελόνια, μπότες και ενωνόταν με το καπέλο για να μην μπορεί να μπει ο «μολυσμένος» αέρας από πουθενά. Ολα από κατσικίσιο δέρμα όπως και τα γάντια που φυσικά αποτελούσαν αναπόσπαστο μέρος της προστατευτικής ενδυμασίας. Οσοι διασκεδάζουμε λοιπόν με τον «γιατρό της πανούκλας», τον διάσημο χαρακτήρα Medico della Peste της commedia dell’ arte, ας θυμόμαστε τους συνανθρώπους μας που φορούσαν τη στολή για να μην πεθάνουν από την πανώλη διακινδυνεύοντας μια βασανιστική ασφυξία.

Tο ράμφος που έδιωχνε το μίασμα-3
Φωτ. SHUTTERSTOCK

Ευτυχώς για όλους μας κάνουν την εμφάνισή τους ο Λουί Παστέρ, ο Γιόζεφ Λίστερ, ο Ρόμπερτ Κοχ και περίπου από τα μέσα του 19 αι., η θεωρία των μικροβίων αντικαθιστά επισήμως τη θεωρία του «μιάσματος», δικαιώνοντας παράλληλα τις προσπάθειες του Ιταλού Τζιρόλαμο Φρακαστόρο τον 16ο αι., τις θεωρίες των Φραντσέσκο Ρέντι, Αντον φαν Λέβενχουκ (θεωρούμενου και πατέρα της μικροβιολογίας), του Πλένσιτς και άλλων πιονέρων της Ιατρικής του 17ου αι. Αδικώντας πολλούς –για λόγους δημοσιογραφικής οικονομίας– που συνέβαλλαν ή και πρωταγωνίστησαν στην απαλλαγή από το «μίασμα», ας πούμε ότι στα επιστημονικά συμπεράσματα της Αγίας Τριάδας (Παστέρ, Λίστερ, Κοχ) οφείλουμε τις σημερινές θεωρίες μετάδοσης κάθε είδους λοίμωξης και, βεβαίως, τους τρόπους αντιμετώπισης και ανάσχεσης της μεταδοτικότητας στους οποίους περιλαμβάνεται η ιατρική μάσκα.

Tο ράμφος που έδιωχνε το μίασμα-4
Η μάσκα ταυτίστηκε με τον αντιεξουσιαστικό ακτιβισμό.

Ετσι, όταν το 1910 η πνευμονική πανώλη έκανε τη θριαμβευτική εμφάνισή της στη Μαντζουρία, οι κινεζικές αρχές αποφάσισαν να υποχωρήσουν κατά τι στις διαφωνίες τους με τη δυτική Ιατρική και κάλεσαν τον γιατρό Γου Λίεν-Τε, Κινέζο μεν αλλά με βρετανική εκπαίδευση στο Κέμπριτζ, να αντιμετωπίσει τη λαίλαπα. Ο Γου εμπνεόμενος από τις μάσκες χειρουργείων –που σημειωτέον και αυτές μετρούσαν μόλις λίγα χρόνια χρήσης και χοντρικά ήταν βαμβάκι τυλιγμένο σε γάζα– δημιουργεί την πρώτη, αντι-επιδημιακή μάσκα, στενή συγγενή αυτής που γνωρίζουμε και φοράμε σήμερα. Την επιβάλλει στο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό αλλά επίσης και στον γενικό πληθυσμό.

Η μάσκα του Γου

Οπως σημειώνει ο καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Χρήστος Λυντέρης, στην έρευνα «Plague Masks: The Visual Emergence of Anti-Epidemic Personal protection Equipment», στη διάρκεια της ίδιας περιόδου προσπάθησαν κι άλλοι. Μεταξύ αυτών ο Γάλλος γιατρός Μπροκέ, οπαδός του Παστέρ, με μεγάλη εμπειρία στο μέτωπο της πανώλης στη Νότια Κίνα. Ο Μπροκέ αρχικά σχεδίασε ένα αξεσουάρ εμπνευσμένο, όπως ο ίδιος έγραψε, από το κουστούμι του «γιατρού καραντίνας του 1819» αλλά το βρήκε μη πρακτικό και τελικά δημιούργησε ένα κατασκεύασμα με κουκούλα που κάλυπτε όλο το πρόσωπο, συνοδευόμενη από γυαλιά και μάσκα του συνδυασμού γάζα-βαμβάκι. Τελικά, η μάσκα του γιατρού Γου έγινε ευρύτερα αποδεκτή ως η πλέον αποτελεσματική. Εύκολη στη χρήση και φτηνή στην κατασκευή, αυτή η μοντέρνα μάσκα υιοθετήθηκε αμέσως όταν ενέσκηψε η ισπανική γρίπη.

Το «κίνημα εναντίον της μάσκας» έναν αιώνα νωρίτερα

Tο ράμφος που έδιωχνε το μίασμα-5
Το 1910, με την πνευμονική πανώλη να κάνει την εμφάνισή της στη Μαντζουρία, ο Κινέζος Γου Λίεν-Τε δημιουργεί την πρώτη αντιεπιδημιακή μάσκα, στενή συγγενή αυτής που φοράμε σήμερα.

Βεβαίως, ούτε η χρήση μάσκας για λόγους υγιεινής είναι καινούργια ιδέα, αλλά ούτε και οι εχθροί της προνόμιο της δικής μας εποχής και της καταδικής μας COVID-19. Στην Ιαπωνία και την Κίνα στην εποχή της ισπανικής γρίπης, η μάσκα ενσωματώθηκε εύκολα στην αντίληψη του γενικού πληθυσμού ως μέσον προστασίας. Ο καθηγητής Μιτσουτόσι Χόριι του Πανεπιστημίου Sumei, αναφέρει ότι η πρακτική έγινε ένα σύμβολο εθνικής αντίστασης απέναντι στον αόρατο εχθρό της γρίπης και, μέχρι σήμερα, αυτό που κοινωνιολογικά φαίνεται πιο σημαντικό είναι ότι μεγάλος αριθμός Ιαπώνων αρχίζουν να φορούν μάσκες αμέσως όταν ανακύψει κάποιο πρόβλημα υγείας, ανεξάρτητα από επιστημονικά επιχειρήματα υπέρ ή κατά και ανεξαρτήτως κυβερνητικής εντολής. Επιπροσθέτως, στην Ιαπωνία οι ιατρικές μάσκες έγιναν και ένα σύμβολο άφιξης του μοντερνισμού στη χώρα. Ανέδειξαν την ατομικότητα που προϋποθέτει προσωπική ευθύνη έναντι του συνόλου την ίδια στιγμή που καθορίζει ενεργά την ποιότητα ζωής και υγείας ενός εκάστου χωριστά. Ωστόσο, όπως και πάλι σημειώνει ο Χόριι, «φαίνεται πως η μάσκα και ψυχολογικά, “απορροφά” τις ανησυχίες για αόρατες απειλές και αβεβαιότητες, ενώ ένα ποσοστό Ιαπώνων χρησιμοποιεί τη μάσκα προκειμένου να κρύψει την εσωτερική ένταση και την έκφραση του προσώπου που συνδέεται με αυτήν».

Ετσι, κινήματα εναντίον της μάσκας αναπτύχθηκαν στον «ανοιχτό» κόσμο της Ευρώπης και της Αμερικής με το «anti-mask league» του Σαν Φρανσίσκο να κατέχει εξέχουσα θέση. Στην αρχή, η υποχρεωτική εντολή για χρήση μάσκας τον Οκτώβριο του 1918, που αναφέρεται ως «δεύτερο κύμα» της πανδημίας, αντιμετωπίστηκε ως πατριωτικό καθήκον με τις κυρίες να φτιάχνουν μάσκες με την ίδια ζέση που μέχρι τότε έπλεκαν τις «κάλτσες του στρατιώτη» και μια τάση να θεωρούνται κάπως παρακατιανοί και εκτός μόδας όσοι δεν φορούσαν μάσκα. Σε πολύ λίγο χρόνο η τάση ανεστράφη, οδηγώντας σε συλλήψεις, φυλακίσεις, πρόστιμα, πυροβολισμούς εκ μέρους των αστυνομικών και μια βόμβα εναντίον του υπεύθυνου για τη δημόσια υγεία αξιωματούχου, δρ Γουίλιαμ Χάσλερ.

Οι διαδηλώσεις εναντίον της μάσκας πλήθαιναν μαζί με τα νέα κρούσματα και τους νεκρούς από την ισπανική γρίπη, συσπειρώνοντας συνδικάτα από τον χώρο της εστίασης, ακτιβιστές κάθε είδους και πολιτικές δυνάμεις πρόθυμες να υποστηρίξουν μελλοντικούς ψηφοφόρους. Σε ελάχιστο χρόνο το «κίνημα εναντίον της μάσκας» διαφημιζόταν σε εφημερίδες και έντυπα της εποχής, υποστηρίζοντας ότι οι μάσκες είναι παράλογες, άχρηστες και καταπατούν την ελευθερία, νοίκιαζε χώρους που μπορούσαν να φιλοξενήσουν χιλιάδες ανθρώπους και υποστηρικτές ξεφύτρωναν ακόμα και σε πόλεις που δεν είχαν επιβάλει ως υποχρεωτική τη μάσκα όπως ήταν το Σικάγο. Η σύγκρουση με την πραγματικότητα δεν απεφεύχθη και δεν άργησε. Το τρίτο κύμα της πανδημίας δεν θα έδινε σημάδια υποχώρησης παρά τον Ιούνιο του 1919. Το κίνημα εναντίον της μάσκας είχε πεθάνει λίγο νωρίτερα…

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή