Πρόκειται χωρίς αμφιβολία για θέμα αναπάντεχο. Προέκυψε όταν ο δημοσιογράφος-συγγραφέας Μηνάς Παπαγεωργίου άρχισε να μελετά τις πηγές αναζητώντας πληροφορίες για τον νεοελληνικό Διαφωτισμό.
Εκείνη την περίοδο (18oς-19ος αιώνας) καταγράφεται μια εν πολλοίς άγνωστη διαμάχη μεταξύ προοδευτικών και συντηρητικών κύκλων, με αφορμή την είσοδο των Φυσικών Επιστημών στις ανά την επικράτεια Σχολές, με πρωτοβουλία των Ελλήνων Διαφωτιστών. Η Εκκλησία θεώρησε την έλευση μαθημάτων όπως τα Μαθηματικά, η Φυσική, η Χημεία και η Αστρονομία φορείς… αθεϊστικών και επικίνδυνων για το Γένος δυτικών ιδεών, «που θα μπορούσαν να εντείνουν τον κίνδυνο έναρξης απελευθερωτικού αγώνα, γεγονός που θα προκαλούσε προβλήματα στις σχέσεις της με τον σουλτάνο και την οθωμανική διοίκηση, άρα θα επηρέαζε τα ιδιαίτερα προνόμιά της», όπως επισημαίνει ο κ. Παπαγεωργίου. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται το περιεχόμενο του βιβλίου, δηλαδή τη σφοδρή σύγκρουση μεταξύ Ελλήνων Διαφωτιστών και Χριστιανών Λογίων για την ορθότητα του Ηλιοκεντρικού Συστήματος (δύο αιώνες μετά τον θάνατο του Κοπέρνικου), αλλά και για την πιθανότητα ύπαρξης ζωής σε άλλους πλανήτες!
Το βιβλίο «Ηλιοκεντρικό Σύστημα και ζωή στο Διάστημα το 1821» κυκλοφορεί στις 5 Οκτωβρίου, και όπως επισημαίνει στο οπισθόφυλλο ο Διονύσης Σιμόπουλος, επίτιμος διευθυντής του Ευγενιδείου Πλανηταρίου, «είναι ιδιαίτερα επίκαιρο και διαφωτιστικό, καταγράφοντας με ενάργεια τις αντιλήψεις που επικρατούσαν στο απάνθισμα της ελληνικής διανόησης του 18ου και 19ου αιώνα, πάνω σε μια ελάχιστα γνωστή ιδεολογική διαμάχη μεταξύ Διαφωτιστών και Κλήρου». Ιδού μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα.
ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ
Ενας είναι ο εχθρός, ο Διαφωτισμός
Λογοκρισία ιδεών, δίκες, καύσεις βιβλίων, αναθέματα. Οχι, αυτά δεν αφορούν περιγραφές γεγονότων που καταγράφηκαν αποκλειστικά στη Δύση, αλλά τις απαρχές της δίωξης των ιδεών του Διαφωτισμού στον ελλαδικό χώρο, με πρωτοβουλία του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Τα Φώτα της νέας φιλοσοφίας από την Ευρώπη, που σε ένα σημαντικό βαθμό επανέφεραν τις διδασκαλίες και τις αξίες της αρχαίας ελληνικής σκέψης στο προσκήνιο της ευρωπαϊκής διανόησης, οδήγησαν σταδιακά στην είσοδο νέων μαθημάτων –με προεξάρχουσες τις Φυσικές Επιστήμες– στην Παιδεία, ενώ σταδιακά αμφισβητήθηκαν και οι τότε παραδοσιακές Αρχές (Βασιλεία, Φεουδαρχία, Εκκλησία), γεγονός που με τη σειρά του οδήγησε στην κήρυξη μιας σειράς από εθνικές επαναστάσεις σε ολόκληρη την ήπειρο. Ο ανώτατος Κλήρος, που έβλεπε τα διοικητικά και οικονομικά συμφέροντά του να κινδυνεύουν, δεν θα μπορούσε να μείνει άπραγος κατά τη διάρκεια των προαναφερθεισών κοινωνικοπολιτικών διεργασιών. Η δίκη του Ανθρακίτη αποτέλεσε την αρχή, μόνον, μιας σειράς απαγορεύσεων, διώξεων και εκδόσεων αντιδιαφωτιστικών εγκυκλίων, που κορυφώθηκαν τις παραμονές της Επανάστασης.
Εκκλησία κατά «πεπαιδευμένων»
Kάποια στιγμή ανάμεσα στις αρχές Μαρτίου και τις αρχές Απριλίου του 1821 (πιθανότατα στις 27 Μαρτίου) λαμβάνει χώρα στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως ακόμα μία κρίσιμη Σύνοδος της Ιεραρχίας με θέμα «Περί καθαιρέσεως των φιλοσοφικών μαθημάτων». Κι όταν αναφερόμαστε σε «φιλοσοφικά μαθήματα», εννοούμε εν πολλοίς τις Φυσικές Επιστήμες και τις νέες προσεγγίσεις στη φιλοσοφία που έφερναν από τη Δύση οι Διαφωτιστές.
Πληροφορίες για την εν λόγω Σύνοδο παίρνουμε από επιστολή που στέλνει από την Οδησσό προς τον αδερφό του, τον Σεπτέμβριο του 1821, ο Κωνσταντίνος Οικονόμου (1780-1857), μέγας ιεροκήρυκας του Πατριαρχείου έως την άνοιξη εκείνου του έτους. Πρόκειται με λίγα λόγια για έναν αυτόπτη μάρτυρα των γεγονότων. Στην επιστολή του ο Οικονόμου περιγράφει με δραματικό τόνο όσα εκτυλίσσονταν εκείνες τις μέρες στην Πόλη, με εκπροσώπους της συντηρητικής παράταξης της Εκκλησίας να κατηγορούν τους Eλληνες προοδευτικούς λόγιους, εντός και εκτός των τειχών, για την κατάσταση στην οποία έχουν περιέλθει. Κατηγορίες οι οποίες αυτή τη φορά θέτουν ξεκάθαρα σε κίνδυνο ακόμα και την ίδια τη ζωή των «πεπαιδευμένων», όπως ειρωνικά αποκαλούνται οι Διαφωτιστές. Επιπρόσθετα οι Ιεράρχες ζητούν το κλείσιμο των Σχολών με προοδευτικά προγράμματα εκπαίδευσης και την απομάκρυνση των διδασκάλων τους, κάτι που όντως έγινε πραγματικότητα μέσα στο επόμενο διάστημα.
Κατά τη διάρκεια της Συνόδου γίνεται αναφορά στο όνομα του Κωνσταντίνου Κούμα, που κατά τη γνώμη ορισμένων ιεραρχών πρέπει να τιμωρηθεί, δίχως να τονίζεται ο τρόπος, επειδή έσπειρε «επαναστατικά φρονήματα» στους Eλληνες. Την ίδια στιγμή, μητροπολίτες όπως ο Γεράσιμος Χαλκηδόνος και ο Ιωσήφ Θεσσαλονίκης επιτίθενται σφοδρά εναντίον του Αδαμάντιου Κοραή και των οπαδών του, γεγονός που επιφέρει την αντίδραση τόσο του Οικονόμου όσο και του Γρηγορίου Ε΄, που ζητούν να πέσουν οι τόνοι, αφού οποιαδήποτε ονομαστική αναφορά σε πρόσωπα και καταστάσεις ενδεχομένως να αποβεί μοιραία για τους κατηγορούμενους. Για τον Λάππα, «η απόφαση της συνόδου “περί καθαιρέσεως των φιλοσοφικών μαθημάτων”, δεν αποτελεί παρά τη συνέχεια και το τέλος μιας παλιότερης υπόθεσης», εννοώντας φυσικά την εγκύκλιο του 1819 μέσω της οποίας ο Γρηγόριος στράφηκε κατά των Φυσικών Επιστημών, προσπαθώντας λίγους μήνες αργότερα να ελέγξει τη βιβλιοπαραγωγή και τη γενικότερη διακίνηση των ιδεών στην Κωνσταντινούπολη.
Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι τον Απρίλη του ’21, περίοδο κατά την οποία ο ξεσηκωμός των Ελλήνων καθίσταται γεγονός, ενσαρκώνοντας ύστερα από αιώνες σκλαβιάς τα όνειρα των Διαφωτιστών και των ριζοσπαστών λογίων που τον επιδίωξαν, οι συντάκτες του περιοδικού «Μέλισσα» από το Παρίσι προκηρύσσουν φιλολογικό διαγωνισμό με θέμα «Ποια και πόσα είναι τα κακά, όσα προξένησαν και έτι προξενούσιν εις το δυστυχές ημών γένος οι περισσότεροι των αρχιερέων, από Φωτίου του πατριάρχου μέχρι σήμερον; Ποιοι δε υπάρχουσιν οι κύριοι τρόποι, δι’ ων είναι δυνατόν να καταργηθή ο πανωλέθριος και φρικτός δεσποτισμός των αναξίων διαδόχων του φιλανθρώπου Ιησού και σωτήρος;».
Ο Αθανάσιος Ψαλίδας και το κατεστημένο
Μία από τις μεγαλύτερες μορφές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ο Γιαννιώτης διδάσκαλος Αθανάσιος Ψαλίδας (1767-1829), αποτελεί ακόμα μία προσωπικότητα που θα εξετάσουμε εδώ. Γόνος οικογένειας εμπόρων, σπούδασε στην ιερατική σχολή της Πολτάβα (σημερινή Ουκρανία), ιδρυθείσα από τον Ευγένιο Βούλγαρη, ενώ από το 1787 εγκαταστάθηκε στη Βιέννη όπου, πέραν των σπουδών του σε μια σειρά από γνωστικά αντικείμενα (ξένες γλώσσες, Μαθηματικά, Φυσική, Χημεία, Ιατρική, Φιλοσοφία κ.ά.), ανέπτυξε πλούσια συγγραφική δραστηριότητα. Εννέα χρόνια αργότερα επέστρεψε στην πατρίδα του, τα Ιωάννινα, μιας και η ζωή στην Αυστρία γινόταν ολοένα και πιο δύσκολη για εκείνον.
Στην Ηπειρο ο Ψαλίδας διαδραματίζει σημαντικότατο ρόλο στα χρόνια που θα ακολουθήσουν, πάντα σε σχέση με την πνευματική ζωή του τόπου. Η σύγκρουση με το τοπικό κατεστημένο είναι αναπόφευκτη, γεγονός που τον φέρνει εκ νέου αντιμέτωπο με κατηγορίες όπως «τη διάδοση των αθεϊστικών θέσεων του Βολταίρου». Ομως τα προηγούμενα δεν είναι σε θέση να ανακόψουν την ενθουσιώδη δραστηριότητά του. Αναλαμβάνει τη διεύθυνση της Μαρουτσαίας (ή αλλιώς Καπλανείου) Σχολής, στην οποία –όπως και πολλοί ακόμη Διαφωτιστές σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της ελληνικής επικράτειας– αποπειράται να μεταβάλει το πρόγραμμα σπουδών, εισάγοντας νέα μαθήματα όπως την Αστρονομία, τη Γεωγραφία και τη Φυσικοχημεία, πραγματοποιώντας, μάλιστα, εντυπωσιακά για την εποχή πειράματα.