Σε ποιο βαθμό το όνειρο εκφράζει όχι μόνον το υποσυνείδητο του ατόμου που ονειρεύεται αλλά και την εποχή του ή και την κοινωνία, την κουλτούρα από την οποία αυτό προέρχεται; Με ποιους τρόπους μπορεί το όνειρο να μεταφέρει εικόνες, εμπειρίες, αφηγήσεις εν τέλει που δεν περιορίζονται στον προσωπικό, υποκειμενικό κόσμο του ονειρευόμενου; Και πώς μπορεί το όνειρο να αποτελέσει αντικείμενο μελέτης που υπερβαίνει το στενά ψυχαναλυτικό πλαίσιο, περνώντας σε ένα ευρύτερο, ανθρωπολογικό, πολύπλευρα πολιτισμικό πεδίο;
Στο κείμενο που προδημοσιεύει σήμερα η «Κ», ο αναγνώστης θα βρει μια συνοπτική διατύπωση των κατευθυντήριων αρχών της μελέτης του Στέλιου Ράμφου «Η Ελλάδα των ονείρων (Σπουδή στο συλλογικό φαντασιακό)», με την οποία γίνεται ένα νέο αποφασιστικό βήμα προς την αυτογνωσία μας. Το βιβλίο κυκλοφορεί σε λίγες ημέρες από τις εκδόσεις Αρμός.
ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ
«Ἡ Ἑλλάδα τῶν ὀνείρων συμπληρώνει προηγούμενες ἐργασίες μου γιὰ τὴν φύσι καὶ τὶς καταβολὲς τῶν πνευματικῶν ἀγκυλώσεων τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ, ὄχι ἀπὸ διάθεσι αὐτοτιμωρητικὴ ἀλλὰ γιὰ νὰ ζητήσω ἐκεῖ μέσα τὴν ἔξοδο. Τώρα, μὲ τὰ ὄνειρα, τὸ πεδίο μετατίθεται ἐσωτερικώτερα – στὸ φαντασιακὸ ὡς πολιτισμικὴ συνιστῶσα ὅπου εἰκόνες ψυχικὲς διαπερνοῦν τὴν φυσικὴ καὶ τὴν ἱστορικὴ πραγματικότητα γιὰ νὰ τὴν μετασχηματίσουν ἀξιακὰ καὶ νὰ τὴν διαποτίσουν ἰδεολογικά.
Ἀντὶ νὰ θεωρῶ τὰ ὄνειρα καὶ τὰ ὁράματα τοῦ λαοῦ μας παρακολουθήματα τῶν γεγονότων, ξεκινῶ ἀντίστροφα καὶ τὰ ἀντιμετωπίζω ὡς πηγαῖα στοιχεῖα τῆς ἐθνικῆς πνευματικῆς μας ζωῆς. Περιλαμβάνω ἔτσι στὴν ἔρευνα τὴν σφαῖρα τῶν συναισθημάτων, ἡ ὁποία διαμορφώνει ἐν πολλοῖς τὴν καθημερινότητα τῶν ἀνθρώπων ὑπαγορεύοντας ἀντενέργειες εἴτε ἐπιλογές.
Ἡ ὅποια «ὀρθολογικὴ» κατανόησι τοῦ ἑλληνικοῦ προβλήματος ἐκ τῶν πραγμάτων θὰ ἀστοχῇ, ἀφοῦ στὴν βιοτή μας τὸ συναίσθημα, ἡ στάσι ὅπου κυριαρχεῖ μιὰ θετικὴ ἢ ἀρνητικὴ ψυχικὴ διάθεσι, λειτουργεῖ σχεδὸν πάντοτε εἰς βάρος τῆς ἐλλόγου κρίσεως. Τὸ συναίσθημα, καλλιεργημένο ἢ ἀκαλλιέργητο, ἀντλεῖ περιεχόμενο ἀπὸ τὴν συμβολικὴ διάστασι τῶν πραγμάτων καὶ ὁδηγεῖ ἀπ’ εὐθείας στὸν ψυχικό μας κόσμο.
Ἐκτιμῶ ὅτι ὁ ἑρμηνευτικὸς φωτισμὸς τοῦ ἑλληνικοῦ προβλήματος δὲν μπορεῖ νὰ ἐξαντλῆται σὲ σπουδὴ συμβάντων ἐξωτερικῶν, ἀλλὰ ὀφείλει νὰ εἰσχωρῇ στὸ συναισθηματικὸ ὑπόστρωμα τῶν παραστάσεων ποὺ ὡς τέτοιο ὑποβάλλει καὶ αἱμοδοτεῖ. Αὐτὸ ἐπιχειρῶ.
Προηγούμενο ἀνάλογο ἐγχείρημα γιὰ τὰ καθ’ ἡμᾶς, ἀπ’ ὅσο ξέρω, δὲν ὑπάρχει, ὁπότε στράφηκα σκοπίμως στὰ ὄνειρα τὰ ὁποῖα συνιστοῦν μὲν ψυχολογικὸ φαινόμενο, ὅμως ἐντός τους ῥιζώνουν στοιχεῖα τοῦ πολιτισμοῦ τὰ ὁποῖα συνδυάζουν τὴν ὀνειρικὴ «λογικὴ» μὲ τὴν ἱστορικὴ ἐμπειρία.
Συγγραφικὰ τὸ ἐγχείρημα δὲν ἦταν ἁπλὸ καθὼς τὸ ἴδιο τὸ ὑλικὸ ὑπέβαλλε μιὰν αὐτοτέλεια τῶν κεφαλαίων τοῦ βιβλίου. Τὰ ἑνώνει ὡστόσο ἡ σημασία ὀνείρων καὶ ὁραμάτων ἀνθρώπων οἱ ὁποῖοι ἀπέχουν ἀκόμη καὶ αἰῶνες μεταξύ τους, ὄχι τὸ ξετύλιγμα κάποιας ἰδέας. Σημασία ποὺ ἀνατέλλει ἀργόρρυθμα, μὲ πυρῆνα τὴν χριστιανικὴ ταυτότητα, νεόκοπη κατ’ ἀρχάς, ὡριμάζουσα ἐν συνεχείᾳ, μονοπωλιακὰ κυρίαρχη σὲ ἑπόμενο στάδιο, κλειστὴ στὸν κόσμο καὶ τὸν τύπο της ἐν τέλει. Ἑπομένως ὤφειλα νὰ τὰ παρουσιάσω σὰν κόσμους ξεχωριστούς, νὰ περιγράψω κάθε φορὰ μαζὶ μὲ τὰ ὀνειρευόμενα πρόσωπα τὸ περιβάλλον, τὶς συγκυρίες, τὶς ἀντιλήψεις, ὥστε νὰ προσεγγίσω τὸν νοηματικό τους πυρῆνα στὴν ἐγχρονικὴ καὶ ἀκολούθως στὴν διαχρονική του διάστασι.
Μὲ ἐνδιαφέρει νὰ ἀναδείξω τὴν περιπέτεια τοῦ ἀνθρώπου τῆς ἑλληνορθόδοξης ταυτότητος, ἡ ὁποία ἐνῷ βιβλικὰ συνυφαίνεται κατ’ οὐσίαν μὲ τὸ ἱστορικὸ γίγνεσθαι, κατέληξε νὰ τὸ ἀπαρνιέται ἐν ὀνόματι τῆς συντελειακῆς ἀπορροφήσεως τοῦ παρόντος χρόνου καὶ τοῦ κόσμου ἀπὸ μία αἰωνιότητα τυποτελετουργικῆς ὑφῆς, οἰκειοποιούμενη ἴσως ἀσυναίσθητα ἀνάλογη χειρονομία τῆς νεοπλατωνικῆς φιλοσοφίας.
Ψυχικὰ καὶ πολιτισμικὰ κρίσιμο δὲν εἶναι τὸ ἄναρθρο πρωτογενὲς ὑλικὸ τῶν ὀνείρων ἀλλὰ ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο τὰ ἀφηγοῦνται καὶ τὰ χρησιμοποιοῦν οἱ ἄνθρωποι στὴν συλλογικὴ ἢ τὴν ἀτομική τους ζωή. Τὰ ὄνειρα ὑπάρχουν καὶ διαβάζονται στὸν λόγο, εἴτε ἐγγράφονται στὶς εἰκόνες τους ἀπωθημένες ἐπιθυμίες τοῦ παρελθόντος εἴτε σχηματίζεται συμβολικὰ κάτι σὰν μέλλον. Διαθέτουν ἀσφαλῶς ἕνα δικό τους ψυχολογικὸ περιεχόμενο ποὺ ἐντοπίζεται στὸ ἀσυνείδητο, ὅμως πόσο αὐτοτελὲς μπορεῖ νὰ εἶναι τὸ τελευταῖο, ὅταν στὶς προνεωτερικὲς αἴφνης κοινωνίες ἡ συνείδησι δὲν διακρίνεται ἀπὸ τὴν παραδόσιμη συμβολικὴ τάξι, ὁπότε τὸ ἄτομο ἀντλεῖ τὴν εἰκόνα του ἀπὸ τὴν ὁμοιομορφία μὲ τὸ σύνολο;
Ἡ ἀχίλλειος πτέρνα τῆς ἁπλῆς ἱστορικῆς των προσεγγίσεως ἔγκειται σὲ τοῦτο: Τὰ ἀντιμετωπίζει σὰν ἰδεολογικὴ παράμετρο τῆς ὑπάρξεως, κάτι σὰν «ἐποικοδόμημα» τῆς ὑλικῆς ζωῆς. Ἡ ἀκραιφνῶς ἱστορικιστικὴ ματιὰ παραβλέπει ὅτι οἱ ἄνθρωποι βρίσκονται ταυτόχρονα στὸ παρὸν καὶ στὸ παρελθὸν μὲ τοὺς ἐθισμοὺς καὶ τὶς παραδόσεις τους, προσβλέπουν μάλιστα ἐξ ἴσου σὲ ἕνα μέλλον τοῦ ὁποίου ἡ εἰκόνα συνυφαίνεται μὲ πανάρχαιες θρησκευτικότητες, ὁραματικὲς λυτρωτικὲς προσδοκίες, ἀλλὰ καὶ μὲ ἀνώτερες ἀξίες οἱ ὁποῖες συνιστοῦν τὸ κίνητρο, τὸ περιεχόμενο καὶ τὸν κριτὴ τῶν ἐλπίδων μας, λειτουργοῦν ὅμως σὲ μεγάλο βαθμὸ ἀσυνείδητα, μὲ παραλλαγὲς οἰκονομικές, πολιτικὲς κ.τ.ὅ.
Κατανόηση της ψυχικής ζωής των Νεοελλήνων
Ἀντιθέτως, δικό μου σημεῖο ἐκκινήσεως εἶναι ὅτι τὰ ὄνειρα φέρουν βαθύτερα τὸ βάρος τοῦ ἀτομικοῦ καὶ τοῦ συλλογικοῦ παρελθόντος, ὁπότε συγκροτοῦν κατάλληλο πεδίο γιὰ ἕνα διαγνωστικὸ ἐγχείρημα ποὺ μὲ ἐνδιαφέρει, τόσο στὴν ἀστικὴ ὅσο καὶ στὴν περιφερειακὴ ἀλλὰ καὶ τὴν ὁραματική του ἐκδοχὴ τύπου Μεγάλης Ἰδέας ἢ κοινωνίας ἰσότητος καὶ δικαιοσύνης. Ἡ φαντασιακὴ μετάθεσι τῶν συλλογικῶν ὁραματισμῶν γιὰ τελικὴ λύτρωσι στὸ πεδίο τῆς ψευδοϊστορικότητος κρατεῖ ἐπὶ αἰῶνες τὴν ἐθνική μας ψυχὴ σὲ κρίσι ταυτότητος καὶ τὴν νεοελληνικὴ κοινωνία σὲ ἀδυναμία νὰ πάρῃ διὰ τοῦ παρόντος τὴν ὑπόθεσι τοῦ μέλλοντος ἀποφασιστικὰ στὰ χέρια της.
Παρακολουθῶ κατὰ δύναμιν «ἀπὸ μέσα» τὰ πράγματα ἀντὶ νὰ τὰ κοιτάζω ἀφ’ ὑψηλοῦ. Δὲν κάνω τὴν δουλειὰ τοῦ ἱστορικοῦ, ὥστε νὰ ἐκθέτω συμβάντα ἡ λογικὴ τῶν ὁποίων δένει τὸν χρόνο, μολονότι ἀκολουθῶ τὴν χρονολογικὴ σειρὰ στὴν παρουσίασι καὶ τὴν ἐπεξεργασία τῶν θεμάτων καὶ χρησιμοποιῶ ἀντιστοίχως τὸ ἱστορικὸ ὑλικό. Στὰ ὄνειρα ἡ ψυχικὴ διάθεσι καὶ τὰ «δρώμενα» δὲν διακρίνονται μεταξύ τους, προσχώνονται δὲ σὲ βαθύτερα στρώματα τῆς πραγματικότητος τὰ ὁποῖα δὲν συγκαταλέγει στὸ πεδίο τῶν ἐνδιαφερόντων της ἡ ἱστορικὴ ἐπιστήμη.
Τί περιμένω ἀπὸ αὐτὴ τὴν περιπλάνησι στὸν ὀνειρόκοσμο τοῦ Βυζαντίου καὶ τοῦ Νέου ἑλληνισμοῦ; Περιμένω νὰ ἐνισχυθοῦν διαγνωστικὰ ὅσα ἕως τώρα ἔχω ἐπιχειρήσει νὰ ἀναδείξω μιλῶντας γιὰ τὴν ἀδυναμία νὰ ἐξατομικευθῇ ὁ ἄνθρωπός τους καὶ κατ’ ἐπέκτασιν γιὰ τὴν δυσκολία νὰ ὡριμάσουν οἱ κοινωνίες τους. Περιμένω μ’ ἄλλα λόγια νὰ ἀναφανῇ, μὲ ὅρους ψυχικῆς ζωῆς μεσολαβημένης ἀπὸ ἱστορικὰ συμπαρομαρτοῦντα, μία καθήλωσι τοῦ Ἐγὼ σὲ πρώιμες φάσεις τῆς ἀναπτύξεως, μία παθητικότης καὶ ἀνασφάλεια ποὺ δίνει τὸ προβάδισμα στὴν κλειστὴ παραδοσιακὴ ὁμάδα προκαλῶντας τὸν παιδικὸ μηδενισμὸ ὁ ὁποῖος μᾶς δοκιμάζει ὡς σύνολο καὶ ὡς ἄτομα.
Κι ἀλλιῶς: Ἐπιχειρῶ νὰ συμβάλω σὲ ἐνεργὸ κατανόησι τῆς ψυχικῆς ζωῆς τῶν Νεοελλήνων μὲ ἀναφορὰ σὲ καταστατικοὺς συμβολισμοὺς καὶ περαιτέρω στὶς νοοτροπίες καὶ τὶς συμπεριφορές, ὅπως διαμορφώνονται ἀναλόγως ἀπὸ τὰ συναισθήματά τους. Τὰ τελευταῖα ἀναδύονται μὲ τὸν πιὸ ἀπροσδόκητο τρόπο στὰ ὄνειρα. Στὴν σφαῖρα τους καὶ ὄχι σ’ ἐκείνη τῶν ἐξωτερικῶν κοινωνικοοικονομικῶν συστημάτων, ποὺ βέβαια δὲν ὑποτιμῶ τὸ βάρος τους, ὁ κροῖσος καὶ ὁ ἄνεργος δὲν διαφέρουν. Ὁ ἄνθρωπος, ὡς γνωστόν, ὡριμάζει καὶ ἐξατομικεύεται ἀνακαλύπτοντας σταδιακὰ τὴν πραγματικότητα μὲ τὴν ὁποία διασταυρώνεται ὁμαλὰ εἴτε δύστροπα, φιλικὰ εἴτε πολεμικά, εἰδικῶς ὅταν ἡ συναισθηματική, ἡ παθιασμένη ἀνάγκη του νὰ κυριαρχήσῃ τὸν ὁδηγῇ σὲ ὑπερβολὲς οἱ ὁποῖες μπορεῖ νὰ τὸν καταστρέψουν μαζὶ μὲ τὸν γύρω κόσμο.
Ἡ πρόσφατη οἰκονομική, πανδημικὴ καὶ ἑλληνοτουρκικὴ κρίσι δημιουργεῖ γιὰ τὴν κοινωνία μας τὴν ἱστορικὴ εὐκαιρία νὰ κοιταχθῇ στὸν καθρέφτη τῶν σκεπτικῶν καὶ τῶν ἐπιλογῶν της, ἐνῷ ταυτόχρονα προσφέρει τὴν δυνατότητα σὲ ἄτομα καὶ συλλογικότητες νὰ κάνουν βήματα αὐτογνωρισμοῦ ἀπαραίτητα γιὰ τὴν ἐθνικὴ ὡρίμανσι ποὺ ἔχομε τόσο ἀνάγκη. Οἱ ἐπιτυχίες δὲν ὁλοκληρώνονται μὲ θριαμβολογήματα ἀλλὰ μὲ αὐτοσυνειδησία.
Τὸ πόνημα τοῦτο βοηθεῖ, ἐλπίζω, νὰ καταλάβουμε καλύτερα τὴν ἐπικράτησι τῆς στασιμότητος ἐπὶ τῆς ἀλλαγῆς στὴν νεώτερη ἱστορία μας, ἡ ὁποία κινεῖται κατ’ ἐξοχὴν στὴν σφαῖρα τῶν ἐπιθυμιῶν καὶ τῶν συναισθημάτων, σφαῖρα μὲ ἀβαθῆ χρόνο καὶ κανόνα τὰ ἀπρόοπτα, ἀφοῦ τὸ ἀφῃρημένο «δέον» κυριεύει μονίμως τὸ παρὸν καὶ τὸ στρέφει σὲ φαντασιακὲς πραγματικότητες. Ἡ περαιτέρω ἐμβάθυνσι στὸ πρόβλημα μπορεῖ μὲ τὴν σειρά της νὰ εὐνοήσῃ τὴν προοπτικὴ μιᾶς ἐπὶ τὰ βελτίω μεταβολῆς ἡ ὁποία θὰ βασίζεται σὲ διαπλαστικὴ ἑρμηνεία καὶ ὄχι σὲ περιφρόνησι τῆς ῥίζας».