Φέτος, ωσάν προανάκρουσμα για τα 200 χρόνια της Εθνεγερσίας, είδαν το φως δύο βιβλία για έναν Καπετάνιο, ισότιμο εκείνων του Σηκωμού σε ανδρεία και υπέρτερο σε καρδιακά δάκρυα. Το ένα τιτλοφορείται «Κάποτε σ’ έκλαιε λαός – Μικρό ανθολόγιο μεγάλης απουσίας». Το επιμελήθηκε ο Θεόδωρος Παντούλας, των εκδόσεων manifesto. Μακάρι να μιλήσουν και να γράψουν για τα κείμενα και το πρόσωπο του Παλικαριού οι νεότεροι.
Oσο για μένα, Ευβοέα από μητέρα Λιμνιά, και συχνόν, παλαιότερα, επισκέπτη των Ροβιών, όπου και ο τάφος της αδελφής του Παύλου Aννας Παπαδοπούλου, της Μητέρας του Στρατιώτη, θα δοκιμάσω, με τη βοήθεια του βιβλίου της κ. Ναταλίας Ιωαννίδη, εγγονής του Παύλου και της Ναταλίας, να απεικάσω ακόμη μία φορά την ειδή του Καπετάν Ζέζα.
Το πολύτιμο βιβλίο, χάρμα εκδοτικό, τιτλοφορείται «Eθνους Αφύπνιση – Παύλος Μελάς – Ιστορικά ντοκουμέντα από το αρχείο της Ναταλίας Δραγούμη» και συνεκδόθηκε από το Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα και το υπουργείο Εθνικής Aμυνας με τη χορηγία της αστικής και μη κερδοσκοπικής εταιρείας Δράμας «Κύκλωψ».
Το λεύκωμα, σχήματος 21×29, αριθμεί 184 μεγάλες σελίδες και περιλαμβάνει, εκτός από τα πολύ σημαντικά εισαγωγικά κείμενα, 107 συλλυπητήρια ψηφίσματα και ιδιωτικές επιστολές που απευθύνονται στη σύζυγο του πεσόντος Ναταλία, το γένος Δραγούμη. Πρώτη η επιστολή, δικαίως εκτός αριθμήσεως, του Μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανού Καραβαγγέλη, στενότατου συνεργάτη του Παύλου, με την ψευδώνυμη υπογραφή Κώστας Γεωργίου.
Οι άλλοι επιστολογράφοι είναι κάθε λογής: Σύλλογοι και σωματεία, δήμοι και δημοτικά συμβούλια, άνδρες και γυναίκες, όπως, λ.χ., ο φοιτητής Κ. Βασιλόπουλος, η Σοφία Τρικούπη, ο Πέτρος Βλαστός, η Αικατερίνη Λασκαρίδου. Στερνή η επιστολή του Λάκη Πύρζα, μακεδονομάχου και στενότατου επίσης συνεργάτη του Παύλου, με χρονολογία 5 Νοεμβρίου 1904. Στο υστερόγραφό της ο αποστολεύς ενημερώνει τη Ναταλία Μελά ότι έχει στην κατοχή του τα προσωπικά αντικείμενα του Μακεδονομάχου, τα οποία σκοπεύει να της παραδώσει μόλις επιστρέψει στην Αθήνα.
Οι επιστολές δεν μεταγράφονται. Παρατίθενται φωτοτυπικά και σχολιάζονται σύντομα αλλά κατατοπιστικά. Εννοείται ότι η ανάγνωσή τους δεν είναι πάντοτε ευχερής, ωστόσο η ουσιώδης υποσελίδια σύνοψή τους αίρει τη δυσχέρεια. Υποκύπτω στον πειρασμό και παραθέτω την επιστολή με την οποία ο δήμαρχος Χαλκιδέων Μ. Γ. Κακαράς διαβιβάζει στη Ναταλία Μελά το ψήφισμα του δημοτικού συμβουλίου:
«Εν Χαλκίδι, τη 22 Οκτωβρίου 1904
Ερίτιμος Κυρία
Περίκλειστον αποστέλλω υμίν αντίγραφον του εκδοθέντος υπ’ αριθ. 89 ψηφίσματος του παρ’ ημίν Δημοτικού Συμβουλίου, διαδηλούντος την έκφρασιν των συλλυπητηρίων του Δήμου, επί τω θανάτω του πολυτίμου υμών συζύγου και επιλέκτου μεταξύ των αισθηματιών Ελλήνων ανδρός Παύλου Μελά, ένδοξον ζηλώσαντος εν τη γη της Μακεδονίας θάνατον, ως ουδέν λογισαμένου τούτον προ της φλεγούσης την μεγάλην αυτού καρδίαν εθνικής ιδέας της ελευθερώσεως των υποδούλων αδελφών ημών.
Δέχθητε παρακαλώ μετά των εμών συλλυπητηρίων την διαβεβαίωσιν της προς υμάς υπολήψεώς μου.
Ο Δήμαρχος
Μ. Γ. Κακαράς»
Η υπ’ αριθμόν 81 επιστολή του Συνδέσμου Μαγειροϋπαλλήλων Αθηνών και Πειραιώς έχει γραφτεί, με μιαν ανάσα και αυτή, από λόγιον άνδρα που προφανώς δεν ανήκει στη συντεχνία αλλά εκφράζει τα αληθινά της αισθήματα. Αναρωτιέμαι αν ο δήμαρχος Χαλκιδέων, που ασφαλώς είναι εγγράμματος, προσέφυγε και αυτός σε διακεκριμένο φιλόλογο της πόλης. Ακατάκριτη βέβαια προσφυγή, αλλά τίποτε δεν αποκλείει να συντάχθηκε η επιστολή δίχως επικουρία.
Επέμεινα στα Ευβοϊκά για προφανείς λόγους και, επιπλέον, διότι οι Μακεδονομάχοι του υποβλητικού εξωφύλλου, όπου προεξάρχει η αρχηγική μορφή του Παλικαριού, έχουν απεικονισθεί από την εκ Χαλκίδος χαράκτρια Ελένη Οικονομίδου.
* Ο κ. Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος είναι φιλόλογος και συγγραφέας. Ασχολείται με την έκδοση και τη μελέτη του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Αλέξανδρου Μωραϊτίδη. Τελευταίο του βιβλίο, «Στους Ευβοϊκούς του ονείρου», εκδόσεις manifesto.