Ο αμερικανικός δέκατος ένατος αιώνας στα γράμματα, τον στοχασμό, τη λογοτεχνία, ήταν ένας «χρυσός αιών». Οι σπόροι που έπεσαν τότε στο εύφορο έδαφος μιας νέας κοινωνίας (σε μια ανεξερεύνητη χώρα και νεοσύστατο κράτος), η οποία διεύρυνε διαρκώς τα σύνορά της αναζητώντας τον εαυτό της, έδωσαν ρίζες βαθιές για την αμερικανική πολιτική και φιλοσοφική σκέψη. Από τον Ναθάνιελ Χόθορν έως τον Μέλβιλ και από τον Πόε έως την Εμιλι Ντίκινσον και τον Ουόλτ Ουίτμαν, η Αμερική του δεκάτου ενάτου αιώνα βρισκόταν σε αέναη επαφή με το μέλλον την ίδια στιγμή που δεν έχανε διόλου την επαφή της με τα βαθύτερα και ευγενέστερα ιδεώδη των Πατέρων του 1776. Αυτό δεν σημαίνει πως ήταν μια αθώα χώρα χωρίς αίμα στα χέρια της. Οι σφαγές των Ινδιάνων, ο βίαιος επεκτατισμός προς τον λατινόφωνο Νότο, η δουλεία, ένας εμφύλιος πόλεμος κ.ά. ήταν η άλλη πλευρά του νομίσματος. Ομως ο τόνος δόθηκε και από τους στοχαστές και τους συγγραφείς. Και είχε μιαν ιδιαίτερη δυναμική, καθώς βρέθηκε στον αντίποδα αυτής της σκοτεινής, επεκτατικής, φυλετικής θέασης του κόσμου. Πρόκειται για τους πρόδρομους της λεγόμενης «Αλλης Αμερικής», η οποία αντέχει και δίνει τον τόνο έως σήμερα.
Στον πυρήνα εκείνης της πρώιμης «Αλλης Αμερικής», βρίσκονταν βέβαια οι περίφημοι Τρανσενταλιστές της Αμερικής, οι «υπερβατικοί φιλόσοφοι και συγγραφείς», ο Εμερσον και ο Θορώ (με αλληλεπίδραση απέναντι στους Μέλβιλ, Ουίτμαν κ.ά.), οι οποίοι, τόσο με την πολιτική όσο και με την φιλοσοφική τους σκέψη σφράγισαν ανεξίτηλα την αμερικανική κουλτούρα. Ο ατομικός φιλελεύθερος άνθρωπος, ο έχων την ευθύνη του εαυτού του, η ζωή που κερδίζεται εδώ και τώρα, κάθε μέρα, κάθε στιγμή, ένας πληθωρικός ρομαντισμός που στρεφόταν όμως προς το μέλλον παρά προς το παρελθόν, ήταν μερικά από τα βασικά χαρακτηριστικά της αμερικανικής σκέψης του δεκάτου ενάτου αιώνα. Δύο κείμενα του Χένρυ Ντέιβιντ Θορώ, το «Γουόλντεν» και η «Πολιτική ανυπακοή» αποτέλεσαν αναπόσπαστο κομμάτι της αμερικανικής σκέψης. Το δεύτερο δοκίμιο, μια πολεμική υπέρ των δικαιωμάτων του πολίτη έναντι του κράτους, πολύ μακριά από κάθε μηδενιστική μανία καταστροφής και αποχαλινωμένους, αυθαίρετους «δικαιωματισμούς», γίνεται αντικείμενο συζήτησης κάθε τόσο, σε κάθε αφορμή, στην Αμερική, έως σήμερα. Η «Πολιτική ανυπακοή» κυκλοφορεί σε λίγες ημέρες σε νέα μετάφραση του Γιώργου Λαμπράκου από τις εκδόσεις Πατάκη, με εισαγωγή του καθηγητή Πασχάλη Μ. Κιτρομηλίδη. Από την εισαγωγή αυτή προδημοσιεύουμε σήμερα ένα απόσπασμα.
ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ
«Ο πρώτος σημαντικός στοχαστής που πρόσεξε το κείμενο του Θορώ στην έκδοση του 1866 υπήρξε ο Λέων Τολστόι, ο οποίος αναφέρει τον Θορώ και εξαίρει τις ιδέες του στο μυθιστόρημά του “Ανάσταση”. Με επιστολή του μάλιστα στο North Atlantic Review ο Τολστόι επέκρινε τους Αμερικανούς της εποχής του, επειδή κατά τη γνώμη του είχαν ξεχάσει τον Θορώ και την ηθική σημασία των πολιτικών του παραινέσεων. Η έξαρση της ιδέας της πολιτικής ανυπακοής από τον Τολστόι αποτέλεσε το έναυσμα για τη δημιουργία μιας ολόκληρης παράδοσης στοχασμού επί του ζητήματος στους κόλπους της πολιτικής θεωρίας του εικοστού αιώνα. Μεταξύ των πολιτικών στοχαστών οι οποίοι επεξεργάστηκαν την ιδέα της πολιτικής ανυπακοής στη δική τους επιχειρηματολογία, αποδίδοντας την πατρότητα του όρου στον Θορώ, ο σημαντικότερος, χωρίς αμφιβολία, υπήρξε ο Μαχάτμα Γκάντι, αλλά ύστερα από εκείνον και ο Martin Luther King.
Σε γράμμα του στον βιογράφο του Θορώ Henry S. Salt, στις 12 Οκτωβρίου 1929, ο Γκάντι αναφέρει ότι πρωτοσυνάντησε τη σκέψη του Θορώ το 1907 διαβάζοντας το δοκίμιο για την πολιτική ανυπακοή. “Το δοκίμιο εκείνο μου φάνηκε τόσο πειστικό και αληθές, ώστε αισθάνθηκα την ανάγκη να γνωρίσω περισσότερα για τον Θορώ και αυτό με οδήγησε στη βιογραφία του από εσάς, στη “Walden” του και άλλα σύντομα δοκίμια τα οποία διάβασα με μεγάλη ευχαρίστηση και αντίστοιχο κέρδος”.
Στο δοκίμιο για την αντίσταση στην εξουσία ή περί πολιτικής ανυπακοής, ο φυσιολάτρης Θορώ καλεί τους συμπολίτες του να αρνηθούν να καταβάλουν τη φορολογία που τους επιβάλλει μια άδικη κυβέρνηση, η οποία δεν καταδίκαζε αλλά αποδεχόταν τη δουλοκτησία ως νόμιμο δικαίωμα.
Η κατοχή ανθρώπων από συνανθρώπους τους ως αντικειμένων ιδιοκτησίας θεωρείται από τον Θορώ τόσο απαράδεκτη με κάθε έννοια δικαίου και ηθικής, ώστε δηλώνει ότι η συνείδησή του του υπαγορεύει να δείξει έμπρακτα την αντίθεσή του αναιρώντας τη συναίνεση που συνεπάγεται η καταβολή της φορολογίας προς την άδικη κυβέρνηση.
Ετσι ο Θορώ διατυπώνει το δόγμα της παθητικής αντίστασης προς την άδικη εξουσία με την εκδήλωση ανυπακοής ως προς την εκπλήρωση φορολογικών υποχρεώσεων. Αυτό επιβάλλει, λέγει ο Θορώ, η αίσθηση του δικαίου στη συνείδησή του και η επίγνωση του καθήκοντος του πολίτη που πηγάζει από αυτήν. Για τον Θορώ η εκδήλωση της πολιτικής ανυπακοής ως επιταγή της συνείδησής του δεν ήταν άλλο παρά πραγμάτωση της ατομικότητάς του, του διαισθητικού υποκειμενισμού που πήγαζε από τον ρομαντικό υπερβατισμό. Η απαίτησή του απέναντι στην άδικη εξουσία συμπυκνωνόταν στην αξίωση ότι κανένας δεν μπορούσε να τον υποχρεώσει να διαπράξει το κακό, που σήμαινε με απόλυτα συγκεκριμένους όρους την καθ’ οιονδήποτε τρόπο ενίσχυση των θεσμών της δουλοκτητικής κοινωνίας.
Η ανυπακοή γίνεται η μέθοδος προάσπισης της ελευθερίας της συνείδησης και των ατομικών δικαιωμάτων. Για την πράξη της ανυπακοής ο Θορώ φυλακίστηκε στις 24 ή 25 Ιουλίου 1846 και υποδέχθηκε τον φίλο του Emerson που τον επισκέφθηκε στη φυλακή λέγοντας “Εσύ τι κάνεις εκεί έξω;” εννοώντας ότι και ο Emerson ως πολέμιος της δουλείας όφειλε να εκδηλώσει και εκείνος έμπρακτα την ανυπακοή προς την άδικη κυβέρνηση. Η αποδοχή της φυλάκισης, καθώς και η πρόσκληση προς τον Emerson να τον συντροφεύσει εκεί, αντιπροσωπεύει άλλη μια εκδήλωση του υπαρξιακού ρομαντισμού του Θορώ. Αποτελεί επιλογή της “εσωτερικής εξορίας” μέσα στην κοινωνία, όπου η απόλυτη επιβολή του κακού φαίνεται στην αποδοχή και επιδοκιμασία της μέγιστης αδικίας, της δουλείας.»
«Καλύτερη κυβέρνηση, αυτή που κυβερνά ελάχιστα»
«Ο Θορώ αναγγέλλει με τη στάση του μία μελλοντική μορφή παθητικής αντίστασης που θα χαρακτήριζε τη συμπεριφορά ξεχωριστών διανοουμένων απέναντι στις πιέσεις της μαζικής κοινωνίας και του αυταρχισμού τον εικοστό και τον εικοστό πρώτο αιώνα. Η πολιτική και διανοητική στάση του Θορώ, ή ακριβέστερα η πολιτική ηθική την οποία έμπρακτα διακηρύσσει, εικονογραφούν χαρακτηριστικά ό,τι έχει αποκληθεί από τη Nancy Rosenblum “ηρωικός ατομικισμός” σε μια πραγματικά ευρηματική ιστορία “ενός άλλου φιλελευθερισμού”. Πρόκειται δηλαδή για μια “συνεχή προσωπική διακήρυξη ανεξαρτησίας”. Ο Θορώ υποδεικνύει τη στενή συνάφεια μεταξύ φιλελευθερισμού και πολιτικής ανυπακοής, υπογραμμίζοντας τη δύναμη των φιλελεύθερων ιδεών να εμπνέουν αντίσταση προς την πολιτική αυθαιρεσία και ιδίως προς τις πολύμορφες παραβιάσεις της δικαιοσύνης, παραβιάσεις που διατρέχουν την ιστορία της ανθρωπότητας. Η επιχειρηματολογία υπέρ της πολιτικής ανυπακοής δεν είναι τίποτε άλλο παρά η υπεράσπιση των αξιώσεων της συνείδησης του ατόμου που διαθέτει επίγνωση του ηθικού του χρέους ως μέλους της κοινωνίας των ανθρώπων πέρα από οποιεσδήποτε μερικότερες κοινωνικές και πολιτικές εντάξεις. Εναντι αυτής της αντίληψης προχωρεί σε ό,τι θεωρεί έναν στενότερο ορισμό της αντίρρησης συνείδησης για να καταλήξει στη θεμελίωση της ιδέας της πολιτικής ανυπακοής επί της λογικής των καθηκόντων που πηγάζουν από την ιδέα της δικαιοσύνης αλλά και της πολιτικής ευθύνης. Αυτόν τον δημιουργικό θεωρητικό προβληματισμό μετέφερε στη σύγχρονη ελληνική πολιτική σκέψη ένας γνήσιος φιλελεύθερος στοχαστής, ο Σταύρος Τσακυράκης. Με αφετηρία την ιδέα του Θορώ αλλά ακολουθώντας τον ορισμό της πολιτικής ανυπακοής του John Rawls, ο Τσακυράκης σε μια σημαντική μελέτη αναφέρεται στην “πολιτισμένη πολιτική ανυπακοή” ως δυνατότητα διατήρησης ζωντανού του πνεύματος συνειδησιακής και “ηθικά υποκινούμενης” στάσης πολιτικής αμφισβήτησης που όχι σπάνια μπορεί να διασώζει την ελευθερία στις σύγχρονες κοινωνίες. Ο συνδυασμός της φυσιολατρίας με την πρόσκληση για αντίσταση στις κάθε είδους άδικες εξουσίες καθιστούν τον Χένρυ Ντέιβιντ Θορώ έναν σημαντικό πρόδρομο του οποίου οι ιδέες και η ηθική στάση δεν έχουν με κανένα τρόπο χάσει την επικαιρότητά τους και στις απαρχές του εικοστού πρώτου αιώνα. Ας συγκρατήσουμε την επίμονη υπόμνησή του ότι η σχέση με τη φύση και η μέθεξη στα μυστικά της αποτελούν το κλειδί για το νόημα της ζωής. Στον Θορώ οφείλεται η διευρυμένη επίγνωση της σημασίας του φυσικού περιβάλλοντος από την οποία απορρέει η δυνατότητα μιας “οικοκριτικής” αντίληψης, η οποία πλέον αποδεικνύεται ιδιαιτέρως επείγον αίτημα των δικών μας καιρών. Ο διάλογος και η μέριμνα για τη φύση που κυρίως προσδιορίζουν την πνευματική του φυσιογνωμία και στάση ζωής εμφανίζονται στην εποχή μας, μέσα στη ζοφερή προοπτική καταστροφής του πλανήτη που επιφέρουν η ανεξέλεγκτη τεχνολογία και η απληστία των ανθρώπων, ως μια όντως φλέγουσα παραίνεση για περίσκεψη και προβληματισμό.
Ενα κείμενο του Θορώ
Δέχομαι ένθερμα το απόφθεγμα “Η καλύτερη κυβέρνηση είναι αυτή που κυβερνά ελάχιστα” και θα ήθελα να το δω να εφαρμόζεται πιο γρήγορα και συστηματικά. Εάν αυτό συμβεί, τότε θα έχουμε καταλήξει σε κάτι που επίσης πιστεύω: “Η καλύτερη κυβέρνηση είναι αυτή που δεν κυβερνά καθόλου”· κι όταν οι άνθρωποι θα είναι έτοιμοι, μια τέτοια κυβέρνηση θα έχουν. Η κυβέρνηση είναι στην καλύτερη περίπτωση ένα σκόπιμο μέσο· αλλά οι περισσότερες κυβερνήσεις είναι συνήθως, και όλες οι κυβερνήσεις είναι κάποιες φορές, άσκοπες. Οι αντιρρήσεις που έχουν διατυπωθεί ενάντια σε έναν τακτικό στρατό, και είναι πολλές και σοβαρές και αξίζει να υπερισχύσουν, μπορούν επιτέλους να διατυπωθούν και ενάντια σε μια καθιερωμένη κυβέρνηση. Ο τακτικός στρατός είναι απλώς ένας βραχίονας της καθιερωμένης κυβέρνησης. Η ίδια η κυβέρνηση, που είναι απλώς ο τρόπος τον οποίο έχει επιλέξει ο λαός για να πραγματώνει τη βούλησή του, ρέπει προς την κατάχρηση και τη διαφθορά προτού καν ο λαός μπορέσει να δράσει μέσω αυτής. Ας δούμε τον τωρινό Μεξικανικό Πόλεμο, έργο ενός συγκριτικά μικρού αριθμού ατόμων που χρησιμοποιούν την καθιερωμένη κυβέρνηση ως εργαλείο τους· διότι εξαρχής ο λαός δεν θα είχε δώσει τη συγκατάθεσή του.»