ΜΥΡΣΙΝΗ Σ. ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ
Ενας ρήτορας των χρόνων της παρακμής.
Ο βίος και το έργο του Νικηφόρου
Χρυσοβέργη
εκδ. Αρμός, 2020, σελ. 554
Κατά το δεύτερο μισό του 12ου αι. – αρχές 13ου αι., ζει στην Κωνσταντινούπολη ο λόγιος Νικηφόρος Χρυσοβέργης, μια ιδιαίτερη πνευματική προσωπικότητα, ο οποίος έφθασε μέχρι το αξίωμα του μαΐστορος των ρητόρων. Η τοποθέτηση στη θέση αυτή –αναγνώριση της ρητορικής του δεινότητας– προϋπέθετε αυτοκρατορική απόφαση. Ετσι ο Αλέξιος Γ΄ Αγγελος όρισε τον Χρυσοβέργη μαΐστορα των ρητόρων στην Πατριαρχική Σχολή της Κωνσταντινούπολης, θέση στην οποία παρέμεινε για τουλάχιστον 2,5 χρόνια. Το 1204 ο Χρυσοβέργης ανήλθε στον μητροπολιτικό θρόνο των Σάρδεων και έμεινε, υπηρετώντας τον λαό της μητρόπολής του, μέχρι το 1213. Από εκεί και πέρα τα ίχνη του χάνονται, όπως επισημαίνει η μελετήτρια του έργου του Μυρσίνη Σ. Αναγνώστου στο πόνημά της για τον άγνωστο στο ευρύ κοινό Βυζαντινό ρήτορα.
Ως σημαίνων λόγιος και διδάσκαλος ο Χρυσοβέργης καταπιάστηκε με πολλά είδη της βυζαντινής γραμματείας· λόγους, προγυμνάσματα, έμμετρα επιγράμματα και επιστολές. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στον εγκωμιαστικό λόγο που εκφωνεί την 10η Ιανουαρίου 1202, λίγο μετά την εορτή των Φώτων. Ο λόγος αποτελεί πολύτιμη πηγή, καθώς αναφέρεται στις σχέσεις Βυζαντίου – Βουλγαρίας, αλλά και στις σχέσεις μεταξύ των ίδιων των Βουλγάρων.
Ακόμη ένας εγκωμιαστικός λόγος που αξίζει να διαβαστεί είναι ο νικητήριος λόγος στον Αλέξιο Δ΄ Αγγελο, τον οποίο ο Χρυσοβέργης επρόκειτο να εκφωνήσει στις 6 Ιανουαρίου 1204. Δυστυχώς κάτι τέτοιο δεν κατέστη δυνατόν, αφού οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά δύσκολες. Λίγες ημέρες νωρίτερα, την Πρωτοχρονιά του 1204, η Κωνσταντινούπολη είχε δεχθεί την επίθεση του ενετικού στόλου. Στο εγκώμιο αυτό ο αναγνώστης βλέπει τον πολιτικό Χρυσοβέργη. Ενώ εκφράζει την επιθυμία του για τιμωρία των Σταυροφόρων, διαπιστώνοντας ότι κάτι τέτοιο είναι αδύνατο, ζητάει από τον αυτοκράτορα να επιδιώξει τη συμφιλίωση μαζί τους. Πρόταση όμως που δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να υλοποιηθεί, αφού απαραίτητη προϋπόθεση ήταν η ένωση των δύο Εκκλησιών. Συναισθάνεται τη δύσκολη θέση του Αλέξιου που σαν άλλος Σολομώντας καλείται να συμφιλιώσει τις δύο γυναίκες που μοιράζουν το βρέφος, στην προκειμένη περίπτωση την Παλαιά με τη Νέα Ρώμη, που διεκδικούν τη Βασιλίδα των Πόλεων.
Ως διδάσκαλος ο Χρυσοβέργης ασχολήθηκε και με τα Προγυμνάσματα, διδακτικού χαρακτήρα κείμενα που εξυπηρετούν κυρίως την εκπαιδευτική διαδικασία. Η ενασχόλησή του με αυτό το είδος αναδεικνύει τη ρητορική του δεινότητα. Απλά περιστατικά αποκτούν αξία και εντυπώνονται στη μνήμη των ακροατών. Οπως το παράδειγμα του Μύθου Γ΄, που οδηγεί στο επιμύθιο ότι «ουδέν των καλών ο Μώμος άψογον αφίησι». Οι τρεις θεοί του Ολύμπου –Δίας, Προμηθέας, Αθηνά– ανταγωνίζονται για το ποιος από τους τρεις είναι ο κτίστης του τελειότερου δημιουργήματος. Ο δύστροπος όμως Μώμος βρήκε σε όλα κάποιο ψεγάδι. Θύμωσε ο Δίας με την κακοβουλία του Μώμου και τον έδιωξε από τον Ολυμπο. Τα χαρακτηριστικά της ρητορικής επιδεξιότητας του Χρυσοβέργη φανερώνονται αβίαστα: γλωσσική ευρηματικότητα, χαριτωμένη πλοκή και περίπλοκη σύνταξη.
Το ποιητικό, τέλος, έργο του (επιγράμματα) προσφέρει πολύτιμο υλικό για τη μελέτη της προσωπογραφίας της εποχής του, ενώ η μοναδική σωθείσα επιστολή του αποδεικνύεται αρκετά χρήσιμη στη διασάφηση κάποιων σημείων του βίου του.
Με το έργο του ο Χρυσοβέργης συμβάλλει καίρια στη μελέτη της βυζαντινής ιστορίας, της προσωπογραφίας και της επίσημης ιδεολογίας της εποχής του. Η συνολική έκδοση του έργου από την Αναγνώστου δίνει τη δυνατότητα εύκολης πρόσβασης στο έργο του μαΐστορος των ρητόρων σε κάθε αναγνώστη που αναζητεί κάτι ξεχωριστό στον χώρο της βυζαντινής γραμματείας.
* Ο κ. Χαράλαμπος Β. Στεργιούλης είναι φιλόλογος στα Ιδιωτικά Εκπαιδευτήρια Ν. Μπακογιάννη, μεταδιδακτορικός ερευνητής ΑΠΘ.