Το καλοκαίρι εκείνο του 1953, η Πάτρα μοσχομύριζε από το αγιόκλημα και το γιασεμί. Απέναντι από το σπίτι μας, η σιδερένια εξώπορτα του κήπου ήταν κυριολεκτικά στεφανωμένη από ένα τεράστιο σύμπλεγμα γιασεμιού και άσπρων τριαντάφυλλων. Ξημερώματα και, καθώς πως συνηθίζαμε τα καλοκαίρια, είχαμε στρώσει στα δροσερά πλακάκια του δαπέδου για τον νυχτερινό ύπνο που έφτανε στο τέλος του. Δέκα χρονών παιδί τότε, θυμάμαι ολοζώντανα, ακόμη και σήμερα, τα πλακάκια πάνω στα οποία κοιμόμασταν να έχουν επιδοθεί σ’ έναν ξέφρενο χορό, καθώς και τις απελπισμένες φωνές μιας περαστικής γυναίκας που συνοδεύονταν με τον εκκωφαντικό θόρυβο της σιδερένιας εξώπορτας. Μ’ αυτό λοιπόν το ηχητικό σκηνικό σήμανε για όλους μας το εφιαλτικό εγερτήριο εκείνης της ημέρας του Αυγούστου. Ο Εγκέλαδος είχε χτυπήσει τα Επτάνησα, κυρίως τη Ζάκυνθο και την Κεφαλονιά, αποκαλύπτοντας στους κατοίκους της Γης το γεγονός ότι λίγα μόνο χιλιόμετρα κάτω από τα πόδια μας βράζει ένα καζάνι απίστευτης βίας.
Eνα παρόμοιο σκηνικό ξετυλίχτηκε για μιαν ακόμη φορά πριν από δέκα μέρες (δύο μέρες, μάλιστα, πριν από τη επέτειο του πολύνεκρου σεισμού των 9 Ρίχτερ στη Λισσαβώνα την 1η Νοεμβρίου του 1755), όταν ένας ισχυρότατος σεισμός με μέγεθος 6,7 Ρίχτερ χτύπησε τις περιοχές της Σάμου και της Σμύρνης, υπενθυμίζοντάς μας τις καταστροφικές δυνάμεις που κρύβονται στο εσωτερικό του πλανήτη μας. Δεν υπάρχει ούτε μια περιοχή στον ελλαδικό χώρο που να μην έχει κουνηθεί κατά καιρούς, αφού στη χώρα μας σημειώνονται κάθε χρόνο 37.000 σεισμοί με μεγέθη άνω των 2 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ. Εκατομμύρια άνθρωποι έχουν πεθάνει εξαιτίας των σεισμών, ενώ ολόκληρες πόλεις σβήστηκαν από τον χάρτη μέσα σε μόλις λίγα δευτερόλεπτα. Ποιες διαδικασίες είναι άραγε υπεύθυνες για την εκδήλωση των τιτάνιων δυνάμεων και κινήσεων που δημιουργούν μια από τις πιο δραματικές και βίαιες δυνάμεις της φύσης;
Η έρευνα για να βρούμε τις απαντήσεις σε τέτοιου είδους ερωτήματα μας άνοιξε κυριολεκτικά τα μάτια. Από τη νέα πλεονεκτική θέση που μας χάρισε η διαστημική εποχή, τα τελευταία χρόνια είδαμε τις ηπείρους σαν κομμάτια ενός τεράστιου ψηφιδωτού, ενώ από διαφορετικές επιστήμες ήρθαν τα κομμάτια εκείνα των απαντήσεων που έμελλαν να επαναστατικοποιήσουν τη μελέτη της Γης. Αναφέρομαι φυσικά στη θεωρία των τεκτονικών πλακών, που διατυπώθηκε αρχικά το 1912 από τον Γερμανό γεωφυσικό Αλφρεντ Βέγκενερ (1880-1930). Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, ο φλοιός της Γης καταστρέφεται και ξαναδημιουργείται συνεχώς. Είναι η γένεση που ποτέ δεν τελείωσε, ένα πραγματικά εκπληκτικό ταξίδι των ηπείρων. Τα τελευταία 100 χρόνια, αργά αλλά σταθερά, διαπιστώσαμε ότι ολόκληρος ο φλοιός της Γης αποτελείται από μια δεκαριά μεγάλες στερεές πλατφόρμες, που ονομάζονται «λιθοσφαιρικές πλάκες». Καθεμία από τις πλάκες αυτές έχει έκταση χιλιάδων τετραγωνικών χιλιομέτρων, αν και το πάχος τους δεν ξεπερνάει τα περίπου 80 χιλιόμετρα. Σαν μεγάλοι πέτρινοι δίσκοι, οι πλάκες αυτές ταξιδεύουν αργά πάνω στον θερμό ρευστό μανδύα της Γης, με ρυθμό μερικών μόνο χιλιοστών κάθε χρόνο. Αλλού ενώνονται, αλλού τρίβονται, αλλού συγκρούονται και αλλού η μία καλύπτει την άλλη εξαφανίζοντάς τη στα έγκατα της Γης. Αυτές οι ανεπαίσθητες μετατοπίσεις μεταβάλλουν ριζικά, σε βάθος χρόνου, την όψη της Γης.
Στην τεκτονική κλίμακα της Γης οι κινήσεις των πλακών είναι πραγματικά απειροελάχιστες. Στην ανθρώπινη κλίμακα, όμως, μεταφράζονται στον ζωντανό εφιάλτη ενός σεισμού. Στην Καλιφόρνια, για παράδειγμα, το ρήγμα του Αγίου Ανδρέα εκτείνεται σε μήκος 1.000 χιλιομέτρων. Σε αυτό το σημείο δύο μεγάλες πλάκες του γήινου φλοιού τρίβονται η μία παράλληλα στην άλλη προκαλώντας με την αργή τους κίνηση τον εφιάλτη ενός σεισμού. Οι πλάκες αυτές πιέζουν η μία την άλλη συσσωρεύοντας ενέργεια διαρκώς. Αιώνες μπορεί να περάσουν έτσι, με τις δύο πλάκες «κλειδωμένες» μεταξύ τους, χωρίς να διαφαίνεται κάποια αισθητή μετατόπιση. Νωρίς όμως το πρωί της 18ης Απριλίου του 1906, ο σεισμός των 7,9 Ρίχτερ και η πυρκαγιά που ξέσπασε τότε προκάλεσαν τον θάνατο 3.000 ανθρώπων, καταστρέφοντας περισσότερα από 500 οικοδομικά τετράγωνα και 30.000 κτίρια. Ακόμη πιο πρόσφατα, στις 11 Μαρτίου του 2011, η ξαφνική και βίαιη μετατόπιση της πλάκας του Ειρηνικού κάτω από τις ανατολικές ακτές της Ιαπωνίας απελευθέρωσε τη συσσωρευμένη ενέργεια με ένα μεγασεισμό εντάσεως 9 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ. Αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία γιγάντιων κυμάτων τσουνάμι, που σε ορισμένες περιοχές έφτασαν το ύψος των 40 μέτρων. Ευτυχώς, όμως, τέτοιου είδους μεγασεισμοί είναι αρκετά σπάνιοι, αν και ακόμη και οι μικρότεροι, όπως αυτός της Σάμου, δεν παύουν να είναι επικίνδυνοι. Παρ’ όλα αυτά, όσο περισσότερα μαθαίνουμε για τις διαδικασίες του ζωντανού μας πλανήτη τόσο πιο γοητευτική μας παρουσιάζεται η Γη και πιο μυστηριώδης η ίδια μας η ύπαρξη.
* O κ. Διονύσης Π. Σιμόπουλος είναι επίτιμος διευθυντής του Ευγενιδείου Πλανηταρίου.