Βρισκόμαστε στο ζενίθ της κατοίκησης. Με το μέσα να έχει γίνει υποχρεωτικό και το έξω τουλάχιστον ύποπτο, όλοι αναχωρούμε κατ’ ανάγκην προς τις διακοσμητικές τέχνες του εσωτερικού χώρου. Αποκλεισμένοι απ’ τις χαρές των δημόσιων χώρων, επιδαψιλεύουμε επαναλαμβανόμενα τιμές στην ιδιωτική μας εξορία. Τα σπίτια έχουν μετασχηματιστεί σε οχυρά, έχουν γίνει τόποι μεταμορφώσεων κι αναγκαστικής λατρείας, αλλά και πλατφόρμες κι εργαστήρια πειραματισμού. Δοκιμάζουμε από ανάγκη νέους τρόπους ύπαρξης ως κατοικίδια όντα εσωτερικού χώρου, αναζητώντας τις ρωγμές ανάμεσα από οθόνες και μισάνοιχτα παράθυρα, επιστρέφοντας στην καταγωγή όλων μας. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, όλοι γεννηθήκαμε μέσα σ’ ένα ασφαλές δωμάτιο.
Αν κάνει κάτι οριζόντια και σθεναρά η πανδημία είναι να επαναπροσδιορίζει την αξία των τεσσάρων τοίχων και της στέγης. Η κατοικία, περισσότερο απ’ οποιοδήποτε άλλο υλικό, αναδεικνύεται ως ο υπ’ αριθμόν ένα σύμμαχος ενάντια στον ιό. Μέσα στην ασφαλή επικράτειά τους, τα δωμάτιά μας επιπλώνουν τους φόβους της ασθένειας και στην ταπετσαρία τους απλώνουν τις ελπίδες του εμβολιασμού. Στο συνταγολόγιο της πρόληψης, αλλά και της θεραπείας, η προτεραιότητα δεν είναι άλλη απ’ την έκκληση «μείνετε μέσα». Μόνο μες στο σπίτι σου μπορείς τώρα να είσαι ήσυχος κι ασφαλής.
Αν ζούσε η Βιρτζίνια Γουλφ, θα γενίκευε την αναγκαιότητα του «δικού μας δωματίου». Ομως αυτό δεν πρέπει να το δούμε σε καμία περίπτωση ως τιμωρία, γιατί, αν υποκύψουμε, το ασφαλές μας ενδιαίτημα θα μεταμορφωθεί αίφνης σ’ ένα είδος πολυτελούς φυλακής για VIP. Περικλείοντας κάθε πτυχή της ζωής, ακόμα και της πιο κοινωνικής και δημόσιας, το σπίτι με την τεχνολογική του διαφάνεια δημιουργεί άνετα ένα χώρο διαρκούς άγχους. Εκεί που πιστεύαμε ότι η τεχνολογία θα μετατρέψει τον ιδιωτικό χώρο σε μια ουτοπία, έστω εικονική, στην οποία θα κυριαρχούν η διασκέδαση και οι απολαύσεις, η καραντίνα μάς υπενθυμίζει ότι χωρίς πρόσβαση στο φυσικό περιβάλλον, ακόμα και στο πιο τεχνητό, είμαστε λειψοί.
Στα δάση
Το αντίδοτο στην υπαρξιακή αυτή ασθένεια ανάγεται κι αυτό, όπως τόσα άλλα δυσεπίλυτα προβλήματα της εποχής, στην τεχνική. Αν μεταφέραμε το σπίτι μας στα δάση, ίσως τα επείγοντα προβλήματά μας να λύνονταν διαμιάς. Στα δάση δεν μπορεί να ισχύσει lockdown, ούτε να σε συναντήσει ο ιός.
Ετσι, σ’ όλο τον κόσμο παρατηρείται ένα ρεύμα οικοδόμησης απλών κατασκευών μέσα στην ύπαιθρο. Η καλύβα, εκτός από εύγλωττη δικαίωση του ερημίτη, γίνεται μαζικό διαδικτυακό φαινόμενο. Το βίντεο «Δύο χρόνια μόνος στην άγρια φύση, απόδραση απ’ την πόλη για μια ζωή εκτός δικτύου σε μια ξύλινη καλύβα» έχει 22 εκατομμύρια προβολές στο YouTube. Νέοι, μεσήλικοι και ηλικιωμένοι, άνθρωποι με πιο ευαίσθητες ίσως κεραίες, και λιγότερο φόβο στην ψυχή, απαρνιούνται έστω και προσωρινά τα εγκόσμια και «παίρνουν τα βουνά», γίνονται μεταμοντέρνοι αναχωρητές. Κάτι αρχαϊκό φαίνεται να ξυπνάει ο ιός μέσα μας. Ο εγκλεισμός, όσο κι αν προσπαθούμε να τον αποφύγουμε ή να τον ρομαντικοποιήσουμε, περιέχει μια βία στην οποία αναπόφευκτα ο οργανισμός μας αντιστέκεται. Φυσικά, δεν είναι η πρώτη φορά. Οταν βλέπει τα σκοτάδια να πλησιάζουν, ο άνθρωπος καταφεύγει πάντοτε στο όνειρο του μοναχικού κι απρόσιτου καταφυγίου, της φωλιάς, στην αυταπάτη της απόδρασης απ’ τον ίδιο του τον εαυτό. Η απέκδυση του περιττού, του θορυβώδους, του δαπανηρού, γίνεται τώρα στόχος ζωής όλων εκείνων που βιώνουν την αφθονία ως βάρος κι όχι ως ελευθερία. Η καλύβα του αυτόνομου ανθρώπου είναι πάντα μια λύση.
Υπάρχει σίγουρα μια φιλοσοφική διάσταση σ’ όλο αυτό. Δεν μπορεί να αφορά μόνο μια τάση της μόδας. Στην πραγματεία του «Η ετεροτοπία της καλύβας» (εκδ. Σμίλη, 2014), ο Αποστόλης Αρτινός γράφει πειστικά για τις διάσημες καλύβες της φιλοσοφίας. Ο Χάιντεγκερ στον Μέλανα Δρυμό κι ο Βιτγκενστάιν στο νορβηγικό φιορδ, αλλά και οι μοναχοί στο Αγιον Ορος, στήνουν τις καλύβες τους για να στοχαστούν, να συνδεθούν με την Ουσία.
«Απ’ το ημερολόγιο του Ρίλκε, μία ακόμα σκηνή, της σαγήνης της», γράφει ο Αρτινός. «Μαζί με δύο συντρόφους βλέπαμε μέσα στη βαθιά νύχτα το φωτισμένο τζάμι μιας μακρινής καλύβας, της τελευταίας καλύβας, αυτής που στέκεται ολομόναχη στον ορίζοντα, μπροστά στα χωράφια και τους βάλτους. Αν και ήμασταν οι τρεις μαζί, παραμέναμε τρεις μοναχικοί άνθρωποι που βλέπαμε τη νύχτα για πρώτη φορά».
Στην ίδια μυσταγωγική ατμόσφαιρα συναντάμε τον Τόμας Μπέρνχαρντ στο μνημειώδες έργο του «Διόρθωση» (μτφρ. Βασίλης Τομανάς, Εξάντας, 1998) και τον ήρωά του, τον Ρόιτχαμερ, ο οποίος θέλει να χτίσει έναν κώνο μέσα στη μέση του δάσους για την αγαπημένη του αδελφή. Και εδώ πάλι τα όνειρα μιας οριστικής απόσυρσης επιστρέφουν. Η καλύβα στη μέση τού πουθενά γίνεται ο φυσικός τόπος ξεκαθαρίσματος των υπαρξιακών λογαριασμών. Η καλύβα μέσα στην οποία έζησε για 25 χρόνια ο Τεντ Καζίνσκι, ο διαβόητος τρομοκράτης «Unabomber», γίνεται ο συμβολικός χώρος της άρνησης της τεχνολογικής προόδου, μια επικίνδυνη περιοχή που δεν απέχει απ’ την παράνοια και το παραλήρημα. Το απομονωμένο σπίτι στο βάθος τού τίποτα εμπνέει τρόμο. Στα αγγλικά, το σύνδρομο του εγκλεισμού ονομάζεται «πυρετός της καλύβας» (cabin fever) και τον έχει τραγουδήσει ώς κι ο Νικ Κέιβ. Δεν είναι τυχαίο ότι μεγάλος αριθμός κινηματογραφικών ταινιών της βιομηχανίας του τρόμου, απ’ το «Παρασκευή και 13» ώς το «Ψυχώ», εκμεταλλεύεται αυτόν ακριβώς τον φόβο στήνοντας τη δράση γύρω από ένα μοναχικό σπίτι κοντά ή μέσα στο δάσος. Το θρίλερ είναι σχεδόν ταυτισμένο με τα καλύβια. Τα παραδείγματα αφθονούν. Πιο πρόσφατα, στο καθηλωτικό μυθιστόρημα «Καλό μου παιδί» (μτφρ. Δέσποινα Κανελλοπούλου, εκδ. Μεταίχμιο, 2020), η συγγραφέας Ρόμι Χάουσμαν, η οποία ζει κι αυτή σ’ ένα απομονωμένο σπίτι στο δάσος κοντά στη Στουτγκάρδη, γράφει μια ιστορία στην οποία η καλύβα παρέχει το ιδεώδες σκηνικό τρόμου. Πού αλλού μπορεί να καταλήξει μια απαγωγή;
Σημείο των καιρών
Σ’ αυτόν τον μυστηριώδη, ελκυστικό κι απωθητικό ταυτόχρονα χώρο της καλύβας μοιάζει να μας σπρώχνει με κάποιο τρόπο και η παρούσα συγκυρία. Το παράδοξο της μετατροπής ενός ταπεινού χώρου σ’ ένα θριαμβικό μνημείο τελικής υπαρξιακής λύσης μπορεί να θεωρηθεί κι αυτό ένα σημείο των καιρών. Αναζητούμε απεγνωσμένα μια μήτρα, έναν οίκο, κάτι ίσως άπιαστο και ηρωικό που βρίσκεται πέρα απ’ το καλό και το κακό. Είναι λες κι η πανδημία να επισφραγίζει την επιθυμία μας για μια πιο απλή ζωή, με λιγότερα υπάρχοντα, με λιγότερες έγνοιες, με μεγαλύτερη επαφή με το περιβάλλον και μ’ αυτά που έχουν περισσότερη αξία. Πόσο εφικτό μπορεί να είναι αυτό σήμερα; Μήπως κοροϊδεύουμε τους εαυτούς μας με παραμυθίες περί επιστροφής στη φύση και μοναχικής σκέψης; Ολη αυτή η συζήτηση αφορά εμάς τους χορτασμένους και τις καταναλωτικές μας ανάγκες. Οσοι μένουν αναγκαστικά σε καλύβες ονειρεύονται τα προνόμιά μας –να έχουμε την πολυτέλεια της κατασκευής μιας καλύβας που θα ξεπλένει τον πολυάσχολο βίο μας απ’ τις αμαρτίες της συσσώρευσης άχρηστων πραγμάτων με φαντασιώσεις ασκητισμού– και μας κοιτούν ζηλόφθονα. Η μοίρα των πολλών είναι ταυτισμένη με τη μοίρα των πόλεων. Κάποιοι ελάχιστοι θα χτίζουν καλύβες για να τροφοδοτούν αέναα τη φαντασία μας.
Τέλος, μια αναγκαία υποσημείωση-αποκάλυψη απ’ την ατομική μυθολογία, η οποία μπορεί να δίνει νέο νόημα, μ’ έναν πιο ψυχαναλυτικό ίσως τρόπο, στο παραπάνω κείμενο: Σύμφωνα με ασφαλείς πληροφορίες, φέρεται η σύλληψη του υπογράφοντος να έγινε σε μια παραθεριστική καλύβα στη νότια Πελοπόννησο.
Απλές δομές και κομμένα καλώδια για μια ζωή σαν εκείνη του Θορώ
Μέσα στο κλίμα αυτό, το βιβλίο «Cabin Porn: Inside» (εκδ. Penguin, 2020) του Ζακ Κλάιν, επιχειρηματία διάσημων διαδικτυακών προϊόντων κι υπηρεσιών, μας ταξιδεύει στο ονειρικό εσωτερικό της καλύβας. Ανθρωποι απ’ όλα τα μήκη και τα πλάτη εξαφανίζονται απ’ τα ραντάρ και τα GPS, απ’ το πανταχού παρόν μάτι της τεχνολογίας, και κατασκευάζουν απλές δομές, κόβουν καλώδια κι επιχειρούν να ζήσουν μια ζωή σαν εκείνη του Χένρι Ντέιβιντ Θορώ στη λίμνη Ουόλντεν. Συχνά, δεν στερούνται ούτε εκείνοι κάποια άνεση ή πολυτέλεια –να τους πλύνει η μαμά τα άπλυτα, όπως έκανε περιστασιακά η κυρία Θορώ–, στην ουσία όμως παραμένουν ασκητικοί. Η τάση φτάνει ακόμα και στο σημείο δικαίως να διακωμωδηθεί. Στη συνδρομητική πλατφόρμα Netflix, ο Αμερικανός κωμικός Μπερτ Κράισερ αποφασίζει να αποσυρθεί σε μια καλύβα στο δάσος για να αποτοξινωθεί, αλλά τελικά καλεί τους αστείους φίλους του για να το γιορτάσουν έξαλλα, σ’ ένα περιβάλλον όπου «όλα επιτρέπονται» (The Cabin with Bert Kreischer, 2020).
Ο Ζακ Κλάιν, όμως, έχει πάρει την υπόθεση πολύ πιο σοβαρά. Ιδρύει έναν οργανισμό που ασχολείται με τις καλύβες κι εκκινεί ένα κίνημα. Ο κόσμος μοιράζεται τον πόθο του για μια απλή ζωή στην καλύβα αναρτώντας φωτογραφίες του μόχθου των χεριών του. Αλλοι πάνε πιο μακριά, αναθέτουν σε αρχιτέκτονες να τους σχεδιάσουν την καλύβα της ζωής τους. Κοινότητες ανθρώπων σχηματίζονται προκειμένου να μοιραστούν τη λαχτάρα για μια απλούστερη ζωή. Στον πρώτο τόμο του βιβλίου του ο Κλάιν σταχυολογεί εικόνες που του έχουν σταλεί για το ομώνυμο μπλογκ, αλλά τώρα, στη χρονιά της πανδημίας, στρέφει τον φακό στο εσωτερικό, το νέο εγχείρημα μιλάει για την «πορνογραφία της καλύβας», κοιτάζοντας προς τα μέσα. Ο τόμος είναι όντως σκανδαλιστικός και δεν του λείπει ούτε φυσικά η Ελλάδα, με το ευρηματικό και πανέμορφο πείραμα κατασκευής μιας τραγάτας στην Κεφαλονιά, απ’ το αρχιτεκτονικό γραφείο Hiboux. Πραγματικά, άπαξ κι αρχίσεις να ξεφυλλίζεις το βιβλίο δεν μπορείς να πάρεις το βλέμμα σου απ’ αυτό. Οι καλύβες αγγίζουν ένα πρωτόγονο νεύρο μέσα μας. Μας το έχει τοποθετήσει η εξέλιξη περίτεχνα, για να εξασφαλίσει για πάντα την προστασία μας. Πιθανώς, στις βασικές αυτές δομές να βλέπουμε τους προγόνους μας, τις δυσκολίες αλλά και την αθωότητά τους, τον μόχθο, τη σοφία και την εφευρετικότητά τους.
