SARAH KNOTT
Μητέρες – Μια αντισυμβατική ιστορία
μτφρ. Στέλλα Κάσδαγλη
εκδ. Μεταίχμιο, σελ. 400
Οσο περνούν οι μέρες
και μακραίνει η ηλικία της σεμνότητας,
αισθάνομαι τις ανεπαίσθητες ραγισματιές εντός μου
από νύχτα σε νύχτα να πληθαίνουν:
δρόμοι που πήρα με χαμηλωμένα μάτια
φώτα που πέσαν πάνω μου ανελέητα
λόγια πιο πρόστυχα κι απ’ τις χειρονομίες –
μα πιο πολύ, η όψη της μητέρας μου
όταν γυρνώ αργά το βράδυ
και τη βρίσκω μ’ ένα βιβλίο στο χέρι
να προσμένει βουβή ξενυχτισμένη και χλομή
Τύψεις
Ντίνος Χριστιανόπουλος
Τι κοινό έχουν η Eλα Κλάντον Τόμας στην Τζόρτζια του 19ου αιώνα, η Σου Μπάξτερ στις αρχές του 20ού αιώνα, η Ε.Ε. Κόλι από την Ιντιάνα το 1918, η Αλίσια Oστρικερ στα τέλη του 20ού αιώνα, η Μέρι Μέλεντι το 1903 με εκατομμύρια άλλες γυναίκες της Β. Αμερικής και της Αγγλίας κατά τη διάρκεια των τελευταίων δύο, τριών ή και περισσότερων αιώνων; Είναι όλες πρωταγωνίστριες με τον τρόπο τους στο βιβλίο της Σάρα Νοτ. Είναι όλες τους μητέρες. Είναι μερικές από αυτές που κράτησαν ημερολόγια, έγραψαν ποιήματα, κατέγραψαν σκέψεις, άφησαν πίσω τους σημειώσεις γύρω από τη ζωή τους και κυρίως γύρω από τη μητρική τους λειτουργία. Είναι οι γυναίκες που αθόρυβα, σιωπηρά και αγόγγυστα δομούσαν τις κοινωνίες και έγραφαν Ιστορία γεννώντας ή μεγαλώνοντας παιδιά. Ανήκουν στην κατηγορία των ηρώων που ποτέ δεν στήθηκαν για αυτές αγάλματα, ποτέ δεν περιλαμβάνονται στα βιβλία τα κατορθώματά τους, ποτέ δεν υμνήθηκε ως κατόρθωμα η μητρότητα. Λευκές, Ινδιάνες, Αφροαμερικανίδες, σκλάβες, ελεύθερες, πλούσιες, φτωχές, αφοσιωμένες, στείρες, καλλιτέχνιδες, νταντάδες, χήρες, ζωντοχήρες, κακοποιημένες, εγκαταλελειμμένες είναι όλες τους γυναίκες που από όποια πλευρά της ζωής και αν βρέθηκαν άφησαν ίχνη σε σχέση με το μεγάλωμα των παιδιών στην εποχή τους. Η ιστορικός Σάρα Νοτ τους έδωσε φωνή.
Πριν από λίγες ημέρες κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Μεταίχμιο το βιβλίο με τίτλο «Μητέρες». Ο αγγλικός τίτλος, όπως με πληροφόρησε η μεταφράστρια του βιβλίου Στέλλα Κάσδαγλη, είναι «mother» ως ρήμα όμως. Είναι η ικανότητα της μητρικής λειτουργίας, ακριβής μετάφραση όμως στα ελληνικά δεν υπάρχει. Η συγγραφέας Σάρα Νοτ είναι ιστορικός, διδάσκει στο πανεπιστήμιο της Ιντιάνα Αμερικανική και Ατλαντική Ιστορία, Ιστορία του Φύλου και της Μητρότητας και Ιστορικές Μεθόδους. Αυτό είναι το δεύτερο βιβλίο της, (το πρώτο λέγεται «Sensibility and the American Revolution») και είναι ένα εντυπωσιακό βιβλίο σε έρευνα και πηγές, για ένα θέμα που η έρευνα των πηγών είναι ελλειπτική. Mother σημαίνει μεγαλώνω παιδιά. Γίνομαι μητέρα. Προσφέρω μητρική θαλπωρή, τρυφερότητα, ένα κουκούλι για να μεγαλώσουν ζεστά όσα πλάσματα χρειάζονται προστασία. Κυριολεκτικά ή μεταφορικά το ρήμα «μητέρα» είναι το πιο αναγκαίο ρήμα στην κοινωνία μας. Γιατί, άλλωστε, η μητέρα είναι ρήμα. Από την πρώτη στιγμή που συλλαμβάνει, κυοφορεί, γεννάει, θηλάζει, ταΐζει, κοιμίζει, νανουρίζει, ενεργεί σε όλες τις φωνές, παθητικά και ενεργητικά, για να μπορέσει να μεγαλώσει το παιδί της, είτε αυτό είναι της κοιλιάς της είτε της καρδιάς της.
Πώς να γράψεις άραγε Ιστορία για τη μητρότητα; Η Νοτ δεν είναι ψυχαναλύτρια, δεν είναι λογοτέχνις ούτε κοινωνιολόγος, είναι ιστορικός. Στην Ιστορία μέχρι τώρα μελετάμε πολιτικά γεγονότα, στρατιωτικά, οικονομικά και πολλά άλλα, ελάχιστα όμως έχουν γραφεί για τη μητρότητα. Ισως γιατί η μητρική λειτουργία θεωρείται από καταβολής κόσμου κάτι πολύ συνηθισμένο και καμία μητέρα τη στιγμή που τη βιώνει δεν σκέφτεται να καταγράψει τις εμπειρίες της. Δεν θεωρεί συχνά ότι ενδιαφέρει κάποιον. Είναι ένα ιδιωτικό ζήτημα. Αλλωστε, από μια άλλη σκοπιά όταν κάποια γίνεται μητέρα είναι τόσο απασχολημένη με το παιδί της, που σπάνια την ενδιαφέρει να καταγράψει αυτό που ζει.
Η Νοτ σκέφτηκε να μελετήσει το φαινόμενο ανά τους αιώνες, στη Βόρεια Αμερική και στην Αγγλία, όπως και όπου έβρισκε πηγές, τη στιγμή που έφτανε και εκείνη κοντά στο να θέλει να αποκτήσει ένα δικό της παιδί. Η προσωπική της αφήγηση «παντρεύτηκε» με τη θεματολογία που χώρισε το βιβλίο της. Ετσι δημιούργησε ένα υβριδικό ιστορικό βιβλίο, όπου στους κόλπους του συναντάμε την ιστορία, τη λογοτεχνική αφήγηση, το autofiction, την ψυχανάλυση, την κοινωνιολογία και την ανθρωπολογία, μέσα από φάσεις, στάδια, συνήθειες των μητέρων του παρελθόντος με τη δική της σύγχρονη ζωή. Εντυπωσιακά κατακερματισμένο, όπως κατακερματισμένος είναι ο χρόνος της γυναίκας που πλέον γίνεται μητέρα, το γράψιμό της ακολουθεί το σώμα της, τη σκέψη της και το έλλειμμα του χρόνου της. Τη γνωρίζουμε ως μια νεαρή ιστορικό όπου συζητά τις διαφορές μιας γυναίκας ακαδημαϊκού με έναν άνδρα ακαδημαϊκό, για να την παρακολουθήσουμε σε όλες τις φάσεις της ζωής της ως μητέρα. Παράλληλα με τις αγωνίες της και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει, λειτουργεί ως ηχείο για να ακουστούν εκείνη τη στιγμή όλες οι φωνές, οι κραυγές, τα κλάματα, τα γέλια, η απόγνωση αλλά και η ντροπή των γυναικών που πρωταγωνιστούν στο βιβλίο της, παρά τη σκιά που τους έχει ρίξει η επίσημη ιστοριογραφία.
Προσωπική μελέτη και ενσυναίσθηση
Από μια αποβολή, στη γέννηση του πρώτου παιδιού της, τα ξενύχτια, ο θηλασμός, οι αγωνίες, το μεγάλωμα, οι φροντιστές, η επιστροφή στην εργασία, ο ρόλος του άνδρα, μέχρι τη σύλληψη του δεύτερου παιδιού, η Νοτ καταγράφει το προσωπικό της ημερολόγιο και παράλληλα ανοίγει την εικόνα στις μητέρες του παρελθόντος. Η ιστορία που γράφει ανήκει στο ανεκδοτολογικό είδος, διότι αφορά τα «μικρά και καθημερινά».
Είναι όμως μόνο μικρό και καθημερινό φαινόμενο η μητρότητα; Και τελικά πόσο επηρεάζει τις κοινωνίες, την εργασία, την οικονομία, την ανισότητα, τη φαλλοκρατική αντίληψη του κόσμου, τον ψυχισμό των ανθρώπων, τα φύλα, τη διαφορετικότητα και εντέλει το μέλλον το ίδιο με τον τρόπο που μεγαλώνουν τα παιδιά; Είναι μια συγγραφέας που δεν μπορεί να αφήσει απέξω τον εαυτό της, διότι τη στιγμή που έψαχνε τα πρώτα της βήματα ως μητέρα, έψαχνε και τα βήματά της ως ιστορικός. Η υποκειμενικότητα άλλωστε είναι επιτακτική από τους μελετητές του αιώνα μας, το προσωπικό βλέμμα και όχι η απλή στεγνή και απρόσωπη καταγραφή. Δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει μια τέτοια τόσο ενσυναισθητική και προσωπική μελέτη όπως αυτή για τη μητρότητα, εάν η ίδια δεν μας επέτρεπε να δούμε τη ζωή της. Ο στόχος της είναι μάλλον να μιλήσει για τον κόσμο που αλλάζει μέσα από τις μητέρες που πέρασαν σιωπηρά και τρυφερά, σκληρά, και ταλαιπωρημένα μέσα από τις σελίδες της Ιστορίας. Να μιλήσει για τη γυναικεία φωνή που διεκδικεί σθεναρά τα τελευταία χρόνια να ακουστεί με διαφορετικό τρόπο από ό,τι παλιότερα. Και τέλος να εγκαινιάσει την εποχή της αναζήτησης της διαφορετικών όψεων της μητρότητας, αυτής της λεπτής διαχωριστικής γραμμής που μπορεί να χωρίζει τη μία από την άλλη, αλλά τελικά στις χοντρές παράλληλες γραμμές που διατρέχουν τον χρόνο, όλες με κάποιον τρόπο όσο και αν απομακρυνόμαστε, τόσο μα τόσο ενωνόμαστε.
Τόσο ερχόμαστε κοντά όταν ακούμε τη φωνή που λέει στα βάθη των αιώνων: η μητρότητα είναι μια δύσκολη υπόθεση, σχεδόν ηρωική. Είναι μια γυναικεία υπόθεση για την οποία δεν μπορούσαμε ποτέ να μιλήσουμε ανοιχτά. Για τα παιδιά τα ξένα, για τα παιδιά τα δικά μας. Για τα παιδιά που δεν μπόρεσαν να γεννηθούν. Για τα παιδιά που δόθηκαν ή αρρώστησαν. Για τα χρήματα που υπήρχαν ή δεν υπήρχαν. Για τα χέρια που αφθονούσαν ή για την απουσία παντελούς βοήθειας. Για τους άνδρες που απλώς έστεκαν, έβλεπαν, απουσίαζαν, αρρώσταιναν, πήγαιναν στον πόλεμο ή μεθούσαν. Για τους άνδρες που έγιναν πατέρες. Σε μια καθημερινή μάχη, οι μητέρες στα βάθη των αιώνων προσπαθούν.
Αλλοτε νικάνε, άλλοτε ηττώνται. Αλλά παραμένουν όρθιες και το επόμενο πρωί, στο πρώτο άκουσμα του βρεφικού κλάματος.