Τα παρακάτω κείμενα προέρχονται βέβαια από ανθρώπινο χέρι. Ωστόσο, η τεχνητή νοημοσύνη παράγει πλέον μία γλώσσα τόσο αληθοφανή, που δύσκολα θα αντιλαμβανόμασταν την προέλευσή της. Τον Σεπτέμβριο, ο Guardian δημοσίευσε ένα άρθρο γραμμένο από το πρόγραμμα GPT-3, με θέμα τους ειρηνικούς σκοπούς των μηχανών. Το 2014 οι Los Angeles Times μετέδωσαν έναν τοπικό σεισμό, χρησιμοποιώντας απλώς έναν αλγόριθμο. Το Associated Press καλύπτει αθλητικούς αγώνες με προγράμματα επεξεργασίας στατιστικών δεδομένων. Κάποιοι φοβούνται την απώλεια θέσεων εργασίας, άλλοι βλέπουν μια απάντηση στα fake news. Παράλληλα, λογισμικά τεχνητής νοημοσύνης υπογράφουν έστω μέτρια μυθιστορήματα, ενώ στο Χόλιγουντ συζητιέται η αλγοριθμική παραγωγή σεναρίων. Στα τέλη Οκτωβρίου, μια ιατρική προσομοίωση του GPT-3 απέτυχε να συμβουλέψει έναν ασθενή, όμως οι έρευνες συνεχίζονται.
Πόσο κοντά βρισκόμαστε στη μίμηση του ανθρώπινου λόγου από αυτόνομες μηχανές; Είναι αυτό απόλυτα επιθυμητό, ωφέλιμο; Πρόκειται ενδεχομένως και για ερωτήματα οντολογικής φύσης. Αν όσα μας διακρίνουν ως είδος μπορούν να αναπαραχθούν χωρίς τον έλεγχό μας (οι αφηγήσεις ιστοριών, οι ερμηνείες και η αμφισβήτηση του υπάρχοντος, η συνείδηση του θανάτου, κάτι άλλο;) τότε ίσως εξατμίζεται η μοναδικότητά μας. Αν πάλι διαθέτουμε κάτι αναντικατάστατο, η φροντίδα του φαίνεται το λιγότερο που του αξίζει.
Δρ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΕΡΗΦΑΝΟΣ*
Το «Ιερό Δισκοπότηρο» της τεχνητής νοημοσύνης
Η κεντρική ιδέα του GPT-3, του νέου υπερσύγχρονου μοντέλου επεξεργασίας φυσικής γλώσσας από την OpenAI, είναι απλούστατη: δεδομένης μιας ακολουθίας λέξεων, ένα τεράστιο νευρωνικό δίκτυο, με δισεκατομμύρια παραμέτρους, προσπαθεί να «μαντέψει» την επόμενη λέξη της ακολουθίας. Το δίκτυο κατόπιν εκπαιδεύεται σε τεράστιο όγκο δεδομένων, κείμενα ιστοσελίδων και ψηφιοποιημένα βιβλία. Αφού ολοκληρωθεί η εκπαίδευση, δίνεται ως είσοδος στο μοντέλο μια φράση ως «καθοδήγηση» και εκείνο μπορεί να παραγάγει ρεαλιστικά κείμενα με βάση τη φράση εισόδου – τόσο ρεαλιστικά που είναι δύσκολο να καταλάβεις ότι παρήχθησαν από μηχανή.
Ωστόσο, τα κείμενα στα οποία εκπαιδεύτηκε το GPT-3 δεν είναι «αθώα»: θεωρίες συνωμοσίας, ρατσιστικός, σεξιστικός λόγος, μέχρι και μανιφέστα τρομοκρατικών οργανώσεων υπάρχουν σίγουρα στο υλικό εκπαίδευσης. Εχουν ήδη καταγραφεί τέτοιες περιπτώσεις, δημιουργώντας ερωτήματα για το αν και κατά πόσο η γενική εμπορική αξιοποίηση του GPT-3 είναι εφικτή και αποδεκτή. Παράλληλα έχει ξεκινήσει ένας διάλογος για τις συνέπειες της μαζικής πρόσβασης σε τέτοια μοντέλα: απώλειες παραδοσιακών θέσεων εργασίας, fake news generators και μια γενικότερη συζήτηση για τα όρια της τεχνητής νοημοσύνης και το αν οδηγούμαστε σε αυτό που φαινόταν αδύνατο μέχρι πρόσφατα: τη γενική τεχνητή νοημοσύνη.
Οπως κάθε τεχνολογική επανάσταση, η τεχνητή νοημοσύνη έχει δύο πλευρές. Οι επενδυτές υψηλού ρίσκου ονειρεύονται έναν κόσμο χωρίς ανθρώπινη εργασία: μηχανές που θα μετασχηματίζουν πρωτότυπο περιεχόμενο, χωρίς το κόστος του ανθρώπινου δυναμικού και το εμπόδιο του copyright. Παράλληλα, ανοίγονται τεράστια ερευνητικά και ενδεχομένως πολιτιστικά μονοπάτια για την παραγωγή λογοτεχνικών κειμένων, καθώς γίνονται ήδη προσπάθειες προς το «ξεκλείδωμα» του «Ιερού Δισκοπότηρου» της τεχνητής νοημοσύνης: της κατανόησης της φυσικής γλώσσας. Εκεί το GPT-3 πάσχει: δεν έχει βρεθεί –ακόμα– τρόπος αναπαράστασης της σχέσης αιτίου – αιτιατού και των νόμων του σύμπαντος. Ενα νευρωνικό δίκτυο δεν «κατανοεί» έννοιες όπως βαρύτητα, παρόν και μέλλον. Είναι ένα εξαιρετικά καλό πρόγραμμα που έχει εκπαιδευτεί να μαντεύει την επόμενη λέξη ενός κειμένου, με πρώτη ύλη το σύνολο του Internet.
* Ερευνητής Υπολογιστικής Γλωσσολογίας και Τεχνητής Νοημοσύνης
ΔΗΜΗΤΡΑ Χ. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ*
«Ζητούμενο η ψυχική περιπέτεια του δημιουργού»
Τεχνικά, όσο τουλάχιστον μπορώ να καταλάβω, δεν είναι καθόλου ακατόρθωτο να τροφοδοτηθεί το μηχάνημα-θεός με τεχνικές, υποδείγματα και λέξεις. Ούτε είναι απίθανο το «προϊόν» που θα παραχθεί να γεννά απόλαυση ή και συγκίνηση πολύ κοντινή προς αυτή που αντλούμε ακόμη από την τέχνη του λόγου. Στο κάτω κάτω η τεχνολογία έχει προ πολλού ενταχθεί στις εικαστικές τέχνες και το αισθητικό ή συγκινησιακό αποτέλεσμα εξακολουθεί να εξαρτάται από την ιδιοφυΐα του δημιουργού. Το θέμα για μένα δεν είναι αν θα παραχθεί ή όχι ένα –λειτουργικό!– υποκατάστατο λογοτεχνίας. Το θέμα είναι σε τι βαθμό αυτό θα είναι απαιτητό από την κοινωνία. Σε τι βαθμό θα αντιπαρατίθεται –νικηφόρα;– προς αυτό που συνιστά την πεμπτουσία της λογοτεχνίας, δηλαδή τον πόθο του ανθρώπου να μετατρέπει σε έργο τέχνης τους πιο μύχιους κυματισμούς της ψυχικής του ζωής με εργαλείο την πιο αναγνωρίσιμη διαφοροποιητική του φυσική ικανότητα, τον οργανωμένο λόγο. Σε τι βαθμό η επικοινωνιακή και παρηγορητική δύναμη της τέχνης αυτής, που κατ’ εξοχήν στηρίζεται στη φαντασιακή διασύνδεση του αναγνώστη με την ψυχική περιπέτεια του δημιουργού, θα παραμένει το ζητούμενο αντί της κάποιου τύπου ψυχαγωγίας. Σε κοινωνίες απέραντης μοναξιάς, εξοικείωσης με την καταστροφή της φύσης και γενικευμένης βίας στις σχέσεις μεταξύ κρατών, η φυσική, λεπτεπίλεπτη, απολύτως εξατομικευμένη, εξομολογητική και επικοινωνιακή γλώσσα της λογοτεχνίας δυνητικά περιέρχεται σε μειωμένη ζήτηση. Ειδικότερα η ποίηση, που είναι πύκνωση της συγκίνησης και όχι περιγραφή της, υπαινιγμός και όχι δήλωση, λοξός φωτισμός των κοιτασμάτων της ύπαρξης και όχι κάποιος μίτος της Αριάδνης, δυσκολεύομαι να φανταστώ πώς θα μπορούσε να υποκατασταθεί από την προσομοίωσή της χωρίς την παράλληλη παραίτηση από την ανάγκη του άλλου ως νόμου της ζωής. Αν ένας νέος τύπος αναγνώστη αισθάνεται ασφαλέστερος με την εμπειρία μιας εκδοχής ποιήματος που έχει προκύψει κατά ελεγχόμενους κανόνες παραγωγής, τότε αυτός ο αναγνώστης θα ανήκει σε κοινωνία με ανάλογα χαρακτηριστικά και αυτό το ποίημα θα είναι το δελτίο της ταυτότητάς του.
* Ποιήτρια
ΣΟΝΙΑ ΧΑΪΜΑΝΤΑ*
«Ο δημοσιογράφος θα παραμείνει στο κοντρόλ»
Η τεχνητή νοημοσύνη δεν απειλεί τη δημοσιογραφία περισσότερο από όσο το ραδιόφωνο το 1915, η τηλεόραση το 1924 και το Διαδίκτυο το 1994. Τα εργαλεία AI χρησιμεύουν στη δημοσιογραφία μόνο για μεγαλύτερη αυτοματοποίηση στην εξόρυξη δεδομένων, καλύτερο περιεχόμενο από τις μηχανές και βελτίωση των εργαλείων προσωποποίησης και αναζήτησης προτάσεων. Μεγάλα ΜΜΕ (Bloomberg, Associated Press, Washington Post, LA Times κ.λπ.) χρησιμοποιούν την ΑΙ στον αγώνα για την πάταξη της παραπληροφόρησης και την αποκατάσταση της αξιοπιστίας τους που απειλείται από τα fake news. Στην Ελλάδα ορισμένοι εκδότες το σκέφτονται πολύ σοβαρά.
Η αξία της ΑΙ έγκειται στην αναδιανομή περιεχομένου μέσω data, χάρις στα οποία οι δημοσιογράφοι έχουν εικόνα για το τι ενδιαφέρει τους αναγνώστες και σε ποια μορφή, επιλέγοντας ενημέρωση απαλλαγμένη από περιττές πληροφορίες. Η ΑΙ είναι ένα εργαλείο που μπορεί μόνο να αλιεύει μηχανικά και να σερβίρει αυτοματοποιημένα απλές ειδήσεις όπως ο καιρός, η κυκλοφορία, οι σεισμοί, τα αποτελέσματα ποδοσφαίρου, με τον ανθρώπινο παράγοντα να παραμένει καθοριστικός. Συνεντεύξεις και ανάλυση θα μείνουν ανεπηρέαστα και θα σημειώσουν βελτίωση καθώς οι δημοσιογράφοι θα εξοικονομούν χρόνο και κόπο. Οι θέσεις εργασίας δεν απειλούνται ευθέως.
Βεβαίως η ιστορία έχει τον δράκο της: Καθώς η ΑΙ αποτελεί κτήμα της GAFA (Google, Apple, Facebook, Amazon), εκφράζονται φόβοι ότι οι πλατφόρμες θα ελέγχουν την πληροφορία, όπως συμβαίνει με τις μηχανές αναζήτησης και την εξατομίκευση στο Facebook. Η ΑΙ ούτε θα αφανίσει ούτε θα σώσει τη δημοσιογραφία. Ο δημοσιογράφος θα παραμείνει στο κοντρόλ, καθώς κρίση και ενσυναίσθηση αποτελούν τη γέφυρα διασύνδεσης και επικοινωνίας με το κοινό. Τι θα γινόταν αν δίναμε στα ρομπότ την «κάλυψη» της δίκης της Χρυσής Αυγής ή της πανδημίας; Αν αφαιρούσαμε τα σχόλια στο όνομα μιας δήθεν αντικειμενικής δημοσιογραφίας, τότε τα ρομπότ θα είχαν εξισώσει το ναζιστικό μόρφωμα με μια απλή εγκληματική οργάνωση και είναι βέβαιο ότι, καθώς αποφεύγουν επιθετικούς προσδιορισμούς όπως «επικίνδυνος» ή «θανατηφόρος ιός», θα είχαν στείλει στις ΜΕΘ χιλιάδες ακόμη ασθενείς με COVID.
* Δημοσιογράφος, διδάσκουσα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
ΑΝΔΡΕΑΣ ΜΗΤΣΟΥ*
«Αδυνατεί ένα μηχάνημα να αμφισβητήσει τη λογική»
Η λογοτεχνία αναφύεται από την ανάγκη επαφής με τον βαθύτερο εαυτό. Οταν κατορθώνει η αυθεντική ύπαρξη να εξορύξει την αλήθειά της, τότε καθίσταται και αλήθεια των άλλων. Με την αναμόχλευση της προσωπικής μνήμης, παίρνουν μορφή και σχήμα έννοιες όπως η νοσταλγία, ο έρωτας, ποικίλοι άλλοι φόβοι, με κυρίαρχο εκείνον του θανάτου. Παράλληλα ενεργοποιούνται οι αντιστάσεις του ατόμου στην προδιαγεγραμμένη μοίρα του, καθώς πασχίζει να αποσείσει την αμεσότητα του πραγματικού. Ο συγγραφέας προσβλέπει κατεξοχήν στη διαισθητική σκέψη, στην ενόραση, στο φαντασιακό, αντλώντας από το βιωματικό υλικό και τα πάθη του και εμφορείται από την ενσυναίσθηση, επειδή γνωρίζει εξ ιδίων και έχει ανάλογη πείρα. Για να αναδείξει ο δημιουργός την ιδιαιτερότητα, στηρίζεται στις λέξεις του και στον ρυθμό τους. Η γλώσσα είναι που πιστοποιεί το προσωπικό ύφος και διέπεται πάντα από τη σιωπή και τον υπαινιγμό. Εν τούτοις, «οι λέξεις του βιβλίου μου, τίποτε, η αύρα τους το παν», τονίζει ο Γουόλτ Γουίτμαν.
Αντίθετα, ένα υποθετικό κατασκεύασμα της τεχνολογίας, ως υποκατάστατο της λογοτεχνίας, είναι προγραμματισμένο να αποσκοπεί στον κωδικοποιημένο λόγο. Η έμφυτη υπέρβαση του μέτρου, το εξωλογικό, η προσωπική γλώσσα, η αυτοαναίρεση, είναι αδιανόητες έννοιες, αφού το ακυρώνουν. Είναι δυνατόν να έχει οπλιστεί με ανώτερη, συναισθηματική νοημοσύνη, οπότε η δομή ή η πλοκή μιας αφήγησης να γίνεται περισσότερο συναρπαστική, για όποιον αναγνώστη αποσκοπεί σε ένα ανώδυνο παίγνιο. Αδυνατεί, ωστόσο, ένα μηχάνημα, να αμφισβητήσει την τυπική λογική, τη συμβατική τάξη, γιατί προϊόν της είναι, και αυτή η ιδιότητα του προϊόντος συνιστά την εντελέχειά του, υφίσταται μόνο ως χρήσιμο εργαλείο, στην υπηρεσία του κατασκευαστή. Δεν μπορεί παρά να επιδιώκει τη δημιουργία κοινών, ομοιόμορφων συνειδήσεων. Το λογοτεχνικό έργο όμως δεν έχει προθετικότητα, είναι γέννα, «τόκος εν καλώ», ένα θαύμα. Δεν μπορώ να υποθέσω άλλο λόγο κατασκευής μιας μηχανής, από το να ποδηγετήσει και να καταργήσει συνειδήσεις, να τις υπνώσει. Η τέχνη, αντίθετα, τις αφυπνίζει, δημιουργώντας τον αντιστασιακό άνθρωπο, τον άξιο συμπόνιας και θαυμασμού.
* Συγγραφέας