Οταν η Ελένη μπήκε σε έναν φούρνο και περίμενε τη σειρά της, μια ηλικιωμένη γυναίκα που ήταν μπροστά της γύρισε και την κοίταξε αρκετές φορές με ένα βλέμμα επικριτικό και κάτι ψιθύρισε στη φουρνάρισσα πίσω από τον πάγκο. Χωρίς να χάσει την ψυχραιμία και το χιούμορ της, η Ελένη γύρισε στον άνθρωπο που καθόταν πίσω της και του είπε, «μάλλον για εσάς μιλάει η κυρία, σας κοιτάει αρκετή ώρα». Ολοι γέλασαν, μέχρι και η ηλικιωμένη που κοιτούσε την Ελένη Αμπια Νζάγκα, επειδή το χρώμα του δέρματός της ήταν μαύρο, αν και το γέλιο άφηνε μια πικρή επίγευση στο τέλος.
Η Ελένη μοιράστηκε την εμπειρία της στη συζήτηση που διοργάνωσε η Στέγη «9 Αφροέλληνες συζητούν: Τι σημαίνει “Δεν μπορώ να αναπνεύσω” στην Ελλάδα», με αφορμή τον φόνο του Τζορτζ Φλόιντ στις ΗΠΑ τον περασμένο Μάιο. Τα σχόλια στο κανάλι του Ιδρύματος Ωνάση στο YouTube ξεπερνούν τα 2.000 και αρκετοί αναρωτήθηκαν για τον όρο «Αφροέλληνες» και τι σημαίνει στην ευρύτερη συζήτηση που διεξάγεται τα τελευταία χρόνια γύρω από την έννοια της ταυτότητας.
Με αφορμή το ερώτημα, η Στέγη αποφάσισε όχι να απαντήσει αλλά να συζητήσει, και έτσι σε λίγες μέρες, στις 9 Δεκεμβρίου, θα βγει στον διαδικτυακό αέρα μια νέα συζήτηση για την πολιτισμική ταυτότητα και την έννοια του ανήκειν με οκτώ ομιλητές που ζουν και εργάζονται στην Ελλάδα, αλλά με διαφορετική αφετηρία ή καταγωγή.
Το παράδειγμα μπορεί να μην είναι αποκλειστικά καλλιτεχνικό αλλά είναι εξόχως πολιτισμικό και ενδεικτικό των θεμάτων που απασχολούν τη Στέγη και την απασχολούσαν και πριν από τον κορωνοϊό. Το ενδιαφέρον όμως είναι ότι από την αρχή της επιδημίας γενικά και από το φετινό φθινόπωρο ειδικότερα, η Στέγη, και κατ’ επέκταση το Ιδρυμα Ωνάση, είναι από τους ελάχιστους, αν όχι ο μοναδικός πολιτιστικός οργανισμός που παράγει πρωτότυπο περιεχόμενο αποκλειστικά για τα ψηφιακά του μέσα, τον «δημόσιο ψηφιακό χώρο», όπως χαρακτηρίζει το κανάλι του ιδρύματος στο YouTube η Αφροδίτη Παναγιωτάκου.
Αμφότεροι κλεισμένοι στους νέους εργασιακούς μας χώρους, δηλαδή στα σπίτια μας, συζητήσαμε με τη διευθύντρια Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση για το περιεχόμενο των νέων παραγωγών της Στέγης και το πώς αυτό διαμορφώνεται για να ταιριάξει σε μια σκηνή που τώρα είναι η οθόνη, αλλά και για τη διαφορετική καλλιτεχνική προσέγγιση του δεύτερου lockdown σε σχέση με την πρώτη καραντίνα. Κανείς δεν φαίνεται να έχει αντοχές για cocooning ή για να βλέπουμε back to back θεατρικές παραστάσεις και ταινίες που γυρίστηκαν σε ένα δωμάτιο.
«Ημασταν έτοιμοι να διαχειριστούμε την κατάσταση διαφορετικά, τα όριά μας και οι ανάγκες μας ήταν διαφορετικές, ακόμα και η ανάγκη για τεμπελιά δεν υφίσταται πια. Επομένως και το περιεχόμενο πρέπει να είναι ανάλογο της κατάστασης», μας λέει η κ. Παναγιωτάκου και επισημαίνει ότι στόχος της ομάδας της είναι η δημιουργία περιεχομένου που απευθύνεται στο ελληνικό αλλά και στο διεθνές κοινό. «Απομακρυνόμαστε από τη λογική του να ανεβάζουμε πολλές παραγωγές, απαιτώντας από κάποιον να δει θεατρικές παραστάσεις για πολλές ώρες και του ζητάμε να συγκεντρωθεί σε θέματα που άπτονται της επικαιρότητας, θέματα που θα είναι επίκαιρα και μετά τον κορωνοϊό», όπως η έμφυλη βία, ο σεξισμός, τα ανθρώπινα δικαιώματα.
«Δεν πρέπει να χάσουμε την ιδιότητα του πολίτη σε όποια κατάσταση και αν βρισκόμαστε, και ακόμα και αν η επιδημία είναι κάτι, προφανώς κεντρικό στη ζωή μας, δεν πρέπει να ακυρώσει όλες τις παραμέτρους που μας καθιστούν ανθρώπους με συναισθήματα, κοινωνική συνείδηση. Εμείς δεν θα μιλήσουμε για την ίδια την επιδημία, ακούμε τους ειδικούς σε αυτό, αλλά θα μιλήσουμε κάποια στιγμή για το στίγμα της επιδημίας».
Ενδεικτικό της διαφορετικής κατάστασης στην οποία βρισκόμαστε είναι και το καλλιτεχνικό περιεχόμενο που θα δούμε από τη Στέγη. Στην πρώτη καραντίνα, με το πρόγραμμα Enter είδαμε έργα από καλλιτέχνες σε όλο τον κόσμο που παρήχθησαν μέσα σε 120 ώρες και αφορούσαν πτυχές της επιδημίας. Τώρα, όμως, στη δεύτερη καραντίνα οι ανάγκες είναι διαφορετικές. Η Στέγη ετοιμάζει μια νέα σειρά έργων με μεγαλύτερες δυνατότητες παραγωγής που θα ονομάζεται «Love Letters» (Ερωτικές επιστολές).
«Θα έχουν τη μορφή μιας πιο ολοκληρωμένης παραγωγής, θα είναι κάτι πολύ προσωπικό από τους καλλιτέχνες, γιατί κάτι άλλο που δοκιμάζεται είναι οι σχέσεις. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτό που μας προσδιορίζει είναι οι σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους αλλά και η σχέση μας με τον έρωτα που δοκιμάζεται», μας λέει η κ. Παναγιωτάκου.
Μια ευκαιρία μύησης καλλιτεχνών σε νέα μέσα
Δεν θα ήταν ακριβώς σωστό να συμπεράνουμε ότι κάτι «νέο» δημιουργείται στον ψηφιακό χώρο αλλά ούτε και πολύ λάθος. Ο πειραματισμός των καλλιτεχνών με τα ψηφιακά μέσα είναι κάτι που συμβαίνει εδώ και καιρό –η έκθεση Ars Electronica, για παράδειγμα, δίνει τον τόνο από το ’80–, αλλά είναι επίσης γεγονός ότι λόγω της πανδημίας η προσοχή και η ενέργεια των δημιουργών έχουν στραφεί αναγκαστικά στο ψηφιακό περιβάλλον.
Γι’ αυτό και η Αφροδίτη Παναγιωτάκου πρώτα θέλει να υπογραμμίσει ότι η φυσική εμπειρία της αίθουσας ή της σκηνής δεν μπορεί να αντικατασταθεί και μετά να συμπληρώσει ότι ίσως τώρα μπορεί να δημιουργείται κάτι άλλο. «Θεωρούμε ότι είναι ευκαιρία να μυήσουμε καλλιτέχνες που θέλουν να δοκιμάσουν άλλα μέσα για να δημιουργήσουν έργα που μπορούν να σταθούν στον ψηφιακό χώρο και να τους οδηγήσουν σε ένα νέο δρόμο. Δεν πάμε να αντικαταστήσουμε τη συλλογική εμπειρία, αλλά να δημιουργήσουμε μια υβριδική μορφή που δεν είναι η κινηματογράφηση της θεατρικής πράξης ή του χορού, είναι ένα άλλο είδος, ένα άλλο έργο τέχνης που δεν παριστάνει ότι είσαι στο θέατρο ή στη σκηνή».
Εκτός λοιπόν από τις παραστάσεις που βγάζει η Στέγη από το αρχείο της, θα δούμε τις νέες της παραγωγές, όπως το «Stones & Bones» των Rootless Root ή το «The Sea Between by Soul» του Ραέντ Γιασίν, κινηματογραφημένες ειδικά για την οθόνη του υπολογιστή, ενώ το ίδιο θα συμβεί, σε ακόμη πιο «υβριδικό» βαθμό, με τις παραγωγές της ενότητας «Future Now» που περιλαμβάνουν γυρίσματα και σε εξωτερικούς χώρους.
Κάπως έτσι η Στέγη κινείται με άνεση ανάμεσα στο νέο της «παιδί», το διεθνές διαδικτυακό ραδιόφωνο Movement Radio που εκπέμπει όλο το 24ωρο, στη δημιουργία πρωτότυπων έργων για το ψηφιακό της κανάλι αλλά και νέων εκδόσεων που θα κυκλοφορήσουν το επόμενο διάστημα για το έργο του Θανάση Τότσικα, του Ηλία Παπαηλιάκη, της Ρένας Παπασπύρου.
Οι συνθήκες που διαμόρφωσε η επιδημία, σχολιάζει η κ. Παναγιωτάκου, ήταν μια πρόκληση για τη Στέγη που φέτος κλείνει τα 10 της χρόνια και επιδιώκει να είναι «στο τρένο του χρόνου», όσο δύσκολο και αν είναι αυτό. «Δεν μπορείς να είσαι εκεί που νιώθεις βολικά. Εμείς δημιουργούμε συνθήκες για να ξεβολευόμαστε. Προφανώς δεν θέλαμε αυτή η συνθήκη να είναι ο κορωνοϊός αλλά έτσι και αλλιώς θα αλλάζαμε».
Η συζήτηση επανέρχεται στους δημιουργούς και η διευθύντρια Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση υπογραμμίζει την αξία τους στη διατήρηση της κοινωνικής υπόστασης. Η κατάσταση, σχολιάζει, είναι μπερδεμένη όταν υπάρχουν φωνές που υποστηρίζουν ότι το να είσαι καλλιτέχνης δεν είναι πραγματική δουλειά ή ότι οι δημιουργοί αμείβονται με «μαύρα» χρήματα. «Υπάρχουν παθογένειες αλλά πρέπει να βρούμε τρόπο να χτίσουμε τον σεβασμό και την εκτίμηση που πρέπει να έχει κάθε πολίτης προς τους δημιουργούς, και αυτό είναι θέμα παιδείας. Να βρούμε πρακτικούς τρόπους προκειμένου αυτοί και πολλά άλλα επαγγέλματα που έχουν θιγεί, να μπορέσουν να σταθούν με αξιοπρέπεια απέναντι σε αυτή την αδιανόητη περίοδο», σημειώνει.
Και πώς κρίνει τη μέχρι τώρα διαχείριση του ζητήματος; «Το πρόβλημα είναι διεθνές. Νομίζω ότι πρέπει να γίνουμε πιο τολμηροί και να τρέξουμε με άλλες ταχύτητες. Πιστεύω υπάρχουν οι προθέσεις αλλά πρέπει να το καταλάβουν όλοι. Για να ανταποκριθεί μια κυβέρνηση ή μια πολιτεία σε ένα αίτημα πρέπει αυτό να προέρχεται από την κοινωνία συνολικά».