Ρόμπιν Λέιν Φοξ στην «Κ»: Η «ελληνική επινόηση» της ιατρικής

Ρόμπιν Λέιν Φοξ στην «Κ»: Η «ελληνική επινόηση» της ιατρικής

Ο Βρετανός ιστορικός Ρόμπιν Λέιν Φοξ και το θαυμαστό συγγραφικό ταξίδι του από τον Ομηρο μέχρι τον Ιππoκράτη

7' 44" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Στις πρώτες σελίδες του νέου βιβλίου του «The Invention of Medicine. From Homer to Hippocrates» (Η επινόηση της ιατρικής. Από τον Ομηρο στον Ιπποκράτη, εκδ. Allen Lane, 2020, σελ. 406), ο Βρετανός ιστορικός Ρόμπιν Λέιν Φοξ στέκεται σε έναν στίχο από την «Αντιγόνη», «την οποία πρέπει να έγραψε μέσα στη δεκαετία του 440 π.Χ. ο Σοφοκλής, δίνοντας στον Χορό εντυπωσιακά λόγια προκειμένου να εκφράσει την ανθρώπινη πρόοδο και ευφυΐα. Το κορυφαίο του παράδειγμα δεν ήταν η τέχνη ή η πολιτική: ήταν η ιατρική. “Απορος επ’ ουδέν έρχεται/ το μέλλον Αϊδα μόνον φεύξιν ουκ επάξεται’ νόσων δ’ αμηχάνων φυγάς ξυμπέφρασται”». (Μόνο του θανάτου την αποφυγή δε θα βρει (σ.σ.: ο πολυμήχανος αμήχανος), όμως τρόπους γιατρειάς από αρρώστιες αθεράπευτες έχει επινοήσει, μτφρ. Θεόδωρος Γ. Μαυρόπουλος, εκδ. Ζήτρος, 2007). 

Ο Ρόμπιν Λέιν Φοξ ομολογεί στον πρόλογό του πως είχε ολοκληρώσει τη συγγραφή του βιβλίου όταν ξέσπασε η παγκόσμια υγειονομική κρίση. Η ειρωνεία εδώ είναι το γεγονός ότι ο συγγραφέας εστιάζει στα πρώτα αρχαία κείμενα περί επιδημιών που προέρχονται από τη Θάσο: η έρευνα λοιπόν επικεντρώνεται στις μολυσματικές ασθένειες που ταλάνισαν τον κόσμο από αρχαιοτάτων χρόνων – με κορύφωση, τον μεγάλο λοιμό της Αθήνας. Σε αντίθεση με τη φιλοσοφία, γράφει ο Λέιν Φοξ, η ιατρική δεν αποτελούσε ελληνικό μονοπώλιο. Ομως, τον 5ο αιώνα π.Χ. οι Ελληνες ήταν που απέκτησαν συνειδητά μια νέα μέθοδο: άρχισαν να προσεγγίζουν την ιατρική με μια τεχνική δικής τους επινόησης θεμελιωμένη στον ορθό λόγο και στην παρατήρηση. Είναι με αυτή την έννοια που ο συγγραφέας μιλάει για «ελληνική επινόηση».

Ωστόσο, ξέρουμε ότι η ιατρική ασκούνταν και εκτός του ελληνικού κόσμου και, σίγουρα, πολύ πριν το ιπποκράτειο corpus γίνει πραγματικότητα. Την ίδια στιγμή όμως, η όλη αντίληψη στην ομηρική εποχή ήταν τελείως αρχαϊκή, συγκριτικά με εκείνη που άνθησε τον 5ο αι. (κατά τον συγγραφέα, όχι στα τέλη του «χρυσού αιώνα» αλλά στις αρχές του). Και πάλι όμως, είναι συναρπαστικές και ιδιαιτέρως γοητευτικές οι ενότητες που αναφέρονται στον ομηρικό κόσμο και στην «ομηρική ανατομία» (είναι γνωστό πως οι περιγραφές των πολεμικών τραυμάτων στην «Ιλιάδα» θα μπορούσαν να έχουν γραφεί από γιατρό). 

Ρόμπιν Λέιν Φοξ στην «Κ»: Η «ελληνική επινόηση» της ιατρικής-1
Mια αφηγηματικά υποδειγματική, πολυεπίπεδη ερευνητική εργασία.

Στη συνέχεια, γινόμαστε μάρτυρες του πώς πρώτος ο Ηρόδοτος παρακολουθεί την… καριέρα ενός περιπλανώμενου γιατρού, παρατηρώντας την ιατρική και εκτός του ελληνικού κόσμου. Για να φτάσουμε, τέλος, στο τι είναι αληθές και τι ψευδές σε ό,τι αφορά τον βίο του Ιπποκράτη και, πάνω απ’ όλα, στη μελέτη της ιπποκράτειας γραμματολογίας. Η έμφαση εδώ πέφτει στο έργο «Περί επιδημιών». Ωστόσο, εκείνη την εποχή, η επιδημία δεν είχε την έννοια που έχει σήμερα: σήμαινε τη νόσο που έχει πλήξει έναν δήμο, μια κοινότητα, χωρίς αυτό να σημαίνει πως επρόκειτο για μεταδιδόμενη νόσο. Γεωγραφικά μιλώντας, ο Λέιν Φοξ εστιάζει σε δεκάδες μαρτυρίες ασθενών που καταγράφηκαν τότε στο νησί της Θάσου (όπου, μεταξύ των άλλων, είχε ξεσπάσει και επιδημία μαγουλάδων!).

Οπως είναι αναμενόμενο, μερικές από τις πιο συναρπαστικές σελίδες του βιβλίου είναι εκείνες που αναφέρονται στον λοιμό των Αθηνών, όπως τον αφηγήθηκε ο Θουκυδίδης. «Ηταν ξεκάθαρος πως τίποτα τέτοιο δεν είχε συμβεί ξανά», σχολιάζει ο Λέιν Φοξ. Η «Επινόηση της ιατρικής» είναι μια αφηγηματικά υποδειγματική, πολυεπίπεδη ερευνητική εργασία με πολλές εγκιβωτισμένες ιστορίες μέσα της και με ένα ενδιαφέρον που υπερβαίνει κατά πολύ το αμιγώς ιατρικό. Τεράστιο το υλικό, θέσαμε ωστόσο ορισμένες ερωτήσεις στον συγγραφέα, ο οποίος είχε την καλοσύνη να μας απαντήσει. Ας θεωρηθεί αυτή η μικρή συνέντευξη ως μια μικρή εισαγωγή σε ένα μεγάλο έργο. Το «ψαχνό», με άλλα λόγια, βρίσκεται στο βιβλίο.
 
– Πώς θα συνοψίζατε τη μετάβαση από τον Ομηρο στον Ιπποκράτη, όσον αφορά την ιατρική; 
– Από την προσέγγιση της εκάστοτε νόσου με βάση την παρέμβαση και την τιμωρία από τους θεούς, περάσαμε σε μια προσέγγιση που εστίαζε σε φυσικά αίτια και με βάση την ορθολογική παρατήρηση. 

– Τι συνέβη λοιπόν στην Ελλάδα τον 5 π.Χ. αι.; Παρότι η ιατρική δεν ήταν κάτι άγνωστο, τόσο εντός όσο και εκτός του ελληνικού κόσμου, η ιατρική όπως τη γνωρίζουμε σήμερα ήταν εντέλει ελληνική επινόηση; 
– Από το 550 π.Χ., οι Ελληνες φιλόσοφοι πρότειναν την αφηρημένη ιδέα της φύσης και ενός φυσικού κόσμου που φέρει μέσα του τους δικούς του νόμους. Ο άνθρωπος είναι, μαζί με το σώμα του, τμήμα αυτού του φυσικού κόσμου, άρα θα μπορούσε κάποιος πλέον να δώσει απαντήσεις γύρω από ερωτήματα πάνω στο σώμα του ανθρώπου με βάση τους φυσικούς νόμους και όχι επειδή είχε προηγηθεί κάποια τυχαία παρέμβαση θεού ή δαίμονα.

Στη συνέχεια, αυτή η αφηρημένη έννοια εξελίχθηκε σε μια τεχνική παρατήρησης ασθενειών, έτσι ώστε να προβλέπουν παρόμοιες στο μέλλον και να γνωρίζουν πώς κάθε ασθένεια εξελίσσεται.  

Ρόμπιν Λέιν Φοξ στην «Κ»: Η «ελληνική επινόηση» της ιατρικής-2
Τμήμα του ναού του Ασκληπιού στην Κω. Το σπουδαιότερο αρχαιολογικό μνημείο του νησιού και ένα από τα πιο φημισμένα ασκληπιεία της αρχαιότητας. Αποτελούσε χώρο λατρείας του θεού Ασκληπιού, αλλά και χώρο θεραπείας και διδασκαλίας της Ιατρικής. Εκεί δίδαξε ο Ιπποκράτης. (Φωτ. SHUTTERSTOCK)

– Το δικό σας ενδιαφέρον έγκειται στα κείμενα που έχουν βρεθεί «περί επιδημιών». Θέλετε να συνοψίσετε λίγο πάνω σε αυτή την κεντρική ιδέα; 
– Υπάρχουν δύο κείμενα πάνω στην επιδημιολογία που συντάχθηκαν σε διαφορετικές χρονολογίες. Τα κείμενα αυτά απευθύνονταν σε σπουδαστές μα και στο ευρύτερο κοινό, με σκοπό να μπορούν, όσο γίνεται, οι αναγνώστες να προνοούν για το μέλλον. Aυτά τα δύο είναι τα αρχαιότερα και ανάγονται στο 421 π.Χ. από παλαιότερους ιστορικούς, στην εποχή του Σωκράτη και άλλων πεφωτισμένων στοχαστών. Κατά τη γνώμη μου, είναι παλαιότερα, τα τοποθετώ γύρω στο 470, πάνω στην αυγή της κλασικής εποχής, σε μια λιγότερο γνωστή δεκαετία. Αυτό που προσπαθώ όμως να δείξω στο βιβλίο είναι πώς αυτά τα κείμενα φωτίζουν τη ζωή και την ασθένεια στο νησί της Θάσου. Αποτελούν τις πρώτες καταγεγραμμένες μαρτυρίες συγκεκριμένων προσώπων, συμπεριλαμβανομένων δούλων, γυναικών και παιδιών, οι οποίες έχουν διάρκεια από μέρες έως εβδομάδες. Στο βιβλίο υποστηρίζω ότι ο Ιπποκράτης έζησε λίγο νωρίτερα απ’ όσο νομίζαμε έως τώρα και ότι ίσως να έγραψε τα πρώτα βιβλία περί επιδημιών, τα πρώτα πλήρη ιατρικά κείμενα που έχουμε, περί το 470 π.Χ. Δεν μπορώ να αποδείξω ότι ο ίδιος ήταν που έγραψε αυτά τα κείμενα, υποψιάζομαι όμως πως συγγραφέας τους ήταν ο Ιπποκράτης. 

Ρόμπιν Λέιν Φοξ στην «Κ»: Η «ελληνική επινόηση» της ιατρικής-3
Τμήμα του ναού του Ασκληπιού στην Κω.

 

– Ποια η σχέση της ιατρικής με τους μεγάλους τραγικούς; Μιλάτε αρκετά γι’ αυτήν στο βιβλίο σας. 
– Ναι, μιλώ εκτενώς για όλα αυτά στα τελευταία πέντε κεφάλαια του βιβλίου μου. Εκεί ισχυρίζομαι πως οι μεγάλοι δραματικοί ποιητές δεν επηρεάστηκαν στ’ αλήθεια από αυτή τη νέα ιατρική στο πώς απέδιδαν τις ασθένειες και την τρέλα. Ούτε ο Αισχύλος ούτε καν ο Ευριπίδης, οι οποίοι είναι μεταγενέστεροι των συγγραφέων των επιδημιολογικών κειμένων. Ούτε και ο Ηρόδοτος, ο λεγόμενος πατέρας της Ιστορίας. Ο Θουκυδίδης είναι άλλη κουβέντα. Είναι πολύ πιθανόν να ήξερε αυτά τα κείμενα περί επιδημιών. Τα οποία, υπόψη, ήταν υποδειγματικά ως προς την ακριβή παρατήρηση, αφήνοντας απέξω κάθε νύξη σε θεούς και προσευχές. Γράφτηκαν για να βοηθήσουν τον κόσμο τότε να μπορεί να προβλέπει και να προνοεί όταν προκύπτουν ανάλογες επιδημίες στο μέλλον. Ο Θουκυδίδης ήταν κάτι σαν κλινικός γιατρός της πολιτικής ζωής και των αλλαγών της, όπως ακριβώς ο επιδημιολόγος ήταν ήδη ο γιατρός που παρατηρούσε και κατέγραφε τις αλλαγές του σώματος, και αυτό μάλιστα σαράντα ολόκληρα χρόνια πριν από τον μέγα Θουκυδίδη, η οικογένεια του οποίου είχε στρέμματα γης απέναντι ακριβώς από τη Θάσο, συνεπώς θα πρέπει οπωσδήποτε να γνώριζε τις οικογένειες που αναφέρονται σε αυτά τα κείμενα. 

Η σημερινή πανδημία σε σχέση με όσα ξέρουμε για την αρχαιότητα

Ρόμπιν Λέιν Φοξ στην «Κ»: Η «ελληνική επινόηση» της ιατρικής-4
«Ο Θουκυδίδης ήταν κάτι σαν κλινικός γιατρός της πολιτικής ζωής και των αλλαγών της», λέει ο Λέιν Φοξ.

– Γράφετε πως, στην αρχαιότητα, η μεγάλη αλλαγή σε σχέση με την ιατρική ήταν «εννοιολογική: οι νέοι Ελληνες φιλόσοφοι μιλούσαν και για το ανθρώπινο σώμα». Επηρέασε με κάποιο τρόπο τους καλλιτέχνες, τους γλύπτες της εποχής αυτό; 
– Οχι. Οι θεωρίες των γιατρών εκείνης της εποχής δεν επηρέασαν τους γλύπτες στο παραμικρό. 
 
– Ποιος είναι ο ρόλος και ποια η συμβολή της αρχαιολογίας ως προς την εποπτεία που έχουμε σήμερα σχετικά με τις εξελίξεις της αρχαίας ελληνικής ιατρικής; 
– Οι αρχαιολόγοι φέρνουν στο φως ιατρικά εργαλεία μέσα από τη γη, καθώς επίσης εντοπίζουν σκελετούς με αναγνωρίσιμα ίχνη κάποιας ασθένειας επάνω τους. Επιπροσθέτως, οι αρχαιολόγοι ανακαλύπτουν επιγραφές όπου γίνονται αναφορές σε γιατρούς και ιατρικές πράξεις. Στα ευρήματα της Θάσου, οι επιγραφές αυτές αφορούν τις οικογένειες που παρακολουθούσαν οι επιδημιολόγοι, με αναφορές σε συγκεκριμένα ονόματα. Τα τεκμήρια αυτά υπάρχουν ξέχωρα από τα αντίστοιχα ιπποκράτεια κείμενα. 
 
– Με αφορμή τη σημερινή παγκόσμια πανδημία, πολλοί αναφέρθηκαν όχι μόνον στον Μαύρο Θάνατο στον Μεσαίωνα αλλά και στον λοιμό της αρχαίας Αθήνας, και κυρίως έτσι όπως τον αφηγήθηκε ο Θουκυδίδης. Αφιερώνετε κάμποσες σελίδες σε αυτό το θέμα. Ο Ιπποκράτης έπαιξε κάποιο ρόλο στην υπόθεση αυτή; 
– Οσον αφορά τη σημερινή πανδημία σε σχέση με όσα ξέρουμε για την αρχαιότητα, το εκπληκτικό είναι το εξής: οι ιπποκράτειοι γιατροί και οι επιδημιολόγοι της Θάσου ουδέποτε σκέφτηκαν πως η νόσος μπορεί να μεταδίδεται με την ανθρώπινη επαφή, με τη μόλυνση. Ουδέποτε διανοήθηκαν ότι υπήρχε ανάγκη για εγκλεισμό ή κοινωνική απόσταση. Ενδεχομένως, στο δικό τους το μυαλό, το αόρατο μικρόβιο να σχετιζόταν με την αρχαϊκή ιδέα του «κακού ματιού». Ο παράγων της μόλυνσης αναφέρεται για πρώτη φορά στην αφήγηση του Θουκυδίδη περί του λοιμού της Αθήνας. Εκεί γράφει πως οι άνθρωποι μολύνονταν επειδή φρόντιζαν τους άλλους, όπως συμβαίνει και σήμερα. Οι νοσηλευτές το κολλούσαν από τους ασθενείς που φρόντιζαν. Μέσα σε αυτή την τερατώδη κρίση, οι άνθρωποι παρατήρησαν πως οι γιατροί δεν είχαν κολλήσει. Δεν ξέρουμε αν ο Ιπποκράτης ήταν παρών στον λοιμό της Αθήνας. Εάν ήταν, δεν θα ήξερε τι να κάνει.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή