ΠΙΕΡΟ ΜΑΡΤΙΝΕΤΙ
Η ψυχή των ζώων
μτφρ. Παναγιώτης Τσιαμούρας
εκδ. Κυαναυγή, 2019, σελ. 244
Το 1931 ο Μουσολίνι ζήτησε από τους ακαδημαϊκούς να ορκιστούν πίστη στο φασιστικό καθεστώς. Από τους περίπου 1.200 καθηγητές που δίδασκαν τότε στα ιταλικά πανεπιστήμια, μόλις δώδεκα αρνήθηκαν να δώσουν τον όρκο· ένας ήταν ο Πιέρο Μαρτινέτι. Τότε ήταν παράλογο να αρνηθείς στον Μουσολίνι. Τότε, επίσης, έμοιαζε σχεδόν ουτοπική η ιδέα της κατοχύρωσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οσο παράλογη μοιάζει σε πολλούς σήμερα η ιδέα της κατοχύρωσης των δικαιωμάτων των ζώων. Ομως, ο Πιέρο Μαρτινέτι, ένας άνθρωπος που πίστευε βαθιά στον άνθρωπο και στον ανθρωπισμό αλλά όχι στον ανθρωποκεντρισμό, που μιλούσε για την ηθική περί των ζώων, έγραψε πριν από τα μέσα του 20ού αιώνα για την ψυχή των ζώων, που τους έτρεφε τόση συμπόνια. Το βιβλίο του μεταφράστηκε στα ελληνικά από τον δρα Φιλοσοφίας Παναγιώτη Τσιαμούρα και κυκλοφόρησε τον τελευταίο χρόνο από τις εκδόσεις Κυαναυγή.
Είναι ένα βιβλίο που μιλάει για τα ζώα, το μεγαλείο τους, το ήθος τους, τη νοημοσύνη τους, τα βάσανά τους, την εκμετάλλευση που βιώνουν, από τα άλογα και τα σκυλιά μέχρι τα άγρια ζώα και τα μυρμήγκια, αλλά την ίδια ώρα αναθεωρεί τη θέση του ανθρώπου στον κόσμο. Εξάλλου, ο άνθρωπος στην πραγματικότητα ένα είδος ζώου είναι, απλώς είναι ανθρώπινο ζώο. Η ιδέα του ανθρώπου είναι κατασκευασμένη ανά τους αιώνες. Κυνικά θα μπορούσε να πει κάποιος ότι είναι απλώς ένας επιτυχημένος πίθηκος και μέσα από αυτήν την οπτική να επανεκκινήσει την αναζήτηση για το είδος μας. Το είδος μας περηφανεύεται για την ηθική του ανωτερότητα. Πώς γίνεται όμως να θέλουμε έναν καλύτερο κόσμο προκαλώντας τόσο πόνο σε άλλα πλάσματα; Περηφανεύεται και για τη λογική του στα πράγματα, αυτή που ισχυρίζεται ότι διαθέτει κατ’ αποκλειστικότητα. Γιατί όμως ο άνθρωπος πρέπει να είναι το κέντρο του κόσμου; Πάντως, σίγουρα ο άνθρωπος δεν είναι το μόνο συναισθανόμενο ζώο κι αυτό πλέον το γνωρίζει.
Η βασική αρχή του Μαρτινέτι στηρίζεται στη διαλογική συνθήκη, «Dialogo Ergo Sum», συνδιαλέγομαι άρα υπάρχω, απορρίπτοντας την καρτεσιανή λογική του σκέφτομαι άρα υπάρχω. Ο διάλογος διόλου απαραίτητο είναι να περιορίζεται μόνο με το ανθρώπινο είδος. Εξάλλου και τα ζώα μιλάνε, απλώς με τον δικό τους τρόπο, η επικοινωνία δεν είναι αποκλειστικά λεκτική, όπως έχει γράψει ο Aylon A. Cohen στην «Πολιτική των Εξεγερμένων Ζώων». Χαρακτηριστικό είναι ότι τα ζώα για τον συγγραφέα δεν είναι αντικείμενα μελέτης αλλά υποκείμενα γνώσης.
Η κρίση που αντιμετωπίζουν οι κοινωνίες αποδίδεται στην έλλειψη βαθιάς θρησκευτικότητας –μακριά από δόγματα ή Εκκλησίες– απέναντι στη φύση και σε όλα τα πλάσματα, καθώς χωρίς αυτή τη θρησκευτικότητα είναι αδύνατο να ξεφύγουμε και από το κακώς εννοούμενο ανθρωπιστικό παράδειγμα. Κάνει λόγο δηλαδή για έναν «μετανθρωπισμό», που έρχεται να μας θυμίσει τις υποχρεώσεις μας –κι όχι μόνο τα δικαιώματά μας– απέναντι στις ετερότητες αλλά και σε όλα τα πλάσματα. «Ο πόνος παραμένει πάντα πόνος και κάθε φορά που τον προκαλούμε, δίχως να συντρέχει αληθινή ανάγκη, σε κάποιο αισθαντικό πλάσμα δεν αντιπροσωπεύει παρά την άσκηση μιας μοχθηρής βούλησης και είναι μία απανθρωπιά, μία αδικία, ένα κακό εκ μέρους εκείνου που τον επιφέρει», επισημαίνει.
«Η έλλειψη ευαισθησίας απέναντι στα βάσανα και στον πόνο των ζώων, που χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος των ανθρώπων, πηγάζει από την ανόητη προκατάληψη που καθιστά τον άνθρωπο ένα προνομιούχο πλάσμα της δημιουργίας, το μόνο προικισμένο με νοημοσύνη και με βούληση και επομένως τον απόλυτο κύριο όλων των έμβιων όντων», γράφει ο Μαρτινέτι και στρέφει τα βέλη του στον δυτικό κόσμο ως ένοχο για τον βασανισμό δισεκατομμυρίων ζώων κάτω από την κυριαρχία του, ενώ μιλά για συνέχεια των δύο κόσμων, των ανθρώπων και των ζώων, που διαθέτουν τη δική τους πνευματική φύση, διαθέτουν μνήμη, ευφυΐα, νοημοσύνη και συναισθήματα.
Σε όσους κατηγορούν τους φιλόζωους χορτοφάγους, απαντά με αναφορά στους ανθρωποφάγους, που με την ίδια ευκολία μπορούν να κατηγορήσουν τους επικριτές τους για συναισθηματισμό. Την ώρα κατά την οποία σφάζονται εκατομμύρια μινκ στη Δανία και χιλιάδες στην Ελλάδα, άξια αναφοράς είναι η φράση του Μαρτινέτι: «Χρησιμοποιούμε από καθαρά καπρίτσια, που επιβάλλουν τα λούσα και η μόδα, προϊόντα ζωικής προέλευσης. Κάτι που οδηγεί ασφαλώς στον θάνατο και στον όλεθρο πολυάριθμα ζώα από τα οποία προέρχονται τα συγκεκριμένα προϊόντα. Αυτό αφορά τη χρήση της γούνας που είναι μια βάρβαρη και παράλογη πολυτέλεια».
Το βιβλίο καταλήγει στα δικαιώματα που δικαιούνται και την ανάγκη να ξεπεράσουμε την επικρατούσα θεώρηση που καταδικάζει τα ζώα σε μία απάνθρωπη σκλαβιά. Γιατί όπως είχε γράψει και ο Αμερικανός φιλόσοφος Τομ Ρέιγκαν: «Το να συμπεριφερόμαστε στα ζώα με σεβασμό δεν είναι ζήτημα καλοσύνης. Είναι ζήτημα δικαιοσύνης».
* Η κ. Σταματίνα Σταματάκου είναι δημοσιογράφος και ακτιβίστρια για τα δικαιώματα των ζώων.