Κανένας ποιητής δεν σαγήνευσε και δεν σκανδάλισε τους συγχρόνους του περισσότερο απ’ όσο ο Μπάιρον. Τα πάντα συνήργησαν για να προσελκύσουν την προσοχή – η ιδιοφυΐα, ο πλούτος, η ομορφιά του, η αντισυμβατική συμπεριφορά του, ο ηρωικός του θάνατος και κάτι απερίσκεπτο και παράτολμο στον χαρακτήρα και τον τρόπο ζωής του. Υπήρξε το πρότυπο του ρομαντικού ήρωα, ένας Δον Ζουάν με σάρκα και οστά –τολμηρός, προκλητικός, μελαγχολικός, βασανισμένος από ενοχές– ένας Übermensch, κατά τον Νίτσε. Ηταν από εκείνους τους συγγραφείς των οποίων η λογοτεχνική παραγωγή συνδέθηκε με τις περιστάσεις του βίου τους, τόσο στενά ώστε η ίδια η ζωή να αποτελέσει έργο τέχνης. Η ποίηση βέβαια υπήρξε μόνο μία από τις πολύμορφες δραστηριότητές του.
Αναμείχθηκε ενεργά στην πολιτική (θέλοντας να ακολουθήσει το παράδειγμα του φίλου του Σέλλεϋ, ο οποίος και τον παρότρυνε να έρθει στην επαναστατημένη Ελλάδα), έπαιζε κρίκετ, παρά την αναπηρία του, ήταν εξαιρετικός κολυμβητής (θέλοντας να μιμηθεί τον άθλο του Λέανδρου είχε κολυμπήσει από τη μια άκρη του Ελλήσποντου ώς την άλλη), σκοπευτής, ξιφομάχος και μποξέρ, αγαπούσε τα ταξίδια και τις περιπλανήσεις, απολάμβανε τη συντροφιά διαβόητων ανδρών (ο Αλή Πασάς υπήρξε ένας εξ αυτών) και γυναικών. Και, κατά συνέπεια, υποτιμούσε την τέχνη της συγγραφής, ιδίως όταν αυτή ασκούνταν από επαγγελματίες κονδυλοφόρους ενάντια στην τέχνη του βίου. «Δράση, δράση θέλω, όχι γράψιμο – και ακόμη λιγότερο ρίμες. Δέστε τις μεμψίμοιρες και μονότονες ζωές του “genus”». Θεωρούσε την «προτίμηση στους συγγραφείς και όχι στους ανθρώπους της δράσης –τον υπερβολικό σάλο που γίνεται γύρω από τη γραφή και τους γραφιάδες από τους ίδιους και από άλλους– σημάδι εκθήλυνσης, εκφυλισμού και αδυναμίας».
Για τον Μπάιρον η ζωή, με δυο λόγια, ήταν για να τη ζει κανείς άπληστα και όχι για να την ξοδεύει γράφοντας στιχάκια. Σκοπός της ποίησης είναι να ολοκληρώσει τη ζωή, όχι απλώς να την «σχολιάσει». Οπως σημείωνε στο ημερολόγιό του, «Ποιος θα έγραφε, αν είχε κάτι καλύτερο να κάνει;». Αν το ποίημα δεν μας κάνει να αισθανθούμε ότι ζούμε και ότι είμαστε ζωντανοί τη στιγμή που το διαβάζουμε, τότε δεν αξίζει το χαρτί πάνω στο οποίο είναι γραμμένο. Οταν εγκατέλειψε τον μανδύα του ταξιδιώτη για να αναζητήσει «τη γη του ένδοξου θανάτου», δημιουργώντας έναν ηρωικό μύθο μόνο και μόνο από ένα ελληνικό τοπωνύμιο, στην ουσία ποθούσε να βρει έναν τρόπο να αναζωογονήσει την ποίησή του. Στις 22 Ιανουαρίου 1824, την ημέρα των 36ων γενεθλίων του, έγραψε το τελευταίο του σημαντικό ποίημα που παραθέτουμε εδώ σε πρωτότυπη μετάφραση.
Τρεις μήνες αργότερα αποχαιρετούσε για πάντα τον τόπο που είχε υμνήσει, αλλά γνώριζε ελάχιστα. Με τον θάνατό του στο Μεσολόγγι ο Μπάιρον διέσωσε ωστόσο το ποιητικό του πρόσωπο, κι όπως γράφει η Γουλφ, «διάλεξε το μονοπάτι που του εξασφάλισε την υστεροφημία» ή με τα λόγια του Κάλβου, από τη «Βρεττανική Μούσα»: «Οτι αν φθαρτόν το σώμα/ πέση, και τ’ άϋλον πνεύμα/ των αγαθών και η φήμη/ νικήσουν ως η αλήθεια/ το αένναον μέλλον». Ακολουθεί το τελευταίο του ποίημα σε πρωτότυπη μετάφραση καθώς επίσης δύο επιστολές γραμμένες εκείνη την περίοδο με έντονα ελληνικό ενδιαφέρον.
Σήμερα κλείνω τα τριάντα-έξι
[Μετάφραση: Χάρης Βλαβιανός]
Καιρός να πάψει αυτή η καρδιά να συγκινείται,
Αφού άλλους δεν μπορεί να συγκινεί
Κι όμως, αν δεν μπορεί κανείς να μ’ αγαπήσει
Αφήστε με ακόμη ν’ αγαπώ!
Οι μέρες μου φυλλορροούν σαν γκρίζα φύλλα
Χαθήκαν του έρωτ’ άνθη και καρποί
Η θλίψη, το σκουλήκι, το σαράκι
Απόμειναν οι μόνοι μου πιστοί!
Αυτή η φωτιά που τρώει τα σωθικά μου
Ερημη σαν απόκρημνο νησί
Στη φλόγα της δαυλός πια δεν ανάβει
Και με πυρά μού μοιάζει, νεκρική.
Ελπίδα, φθόνο και ζηλόφθονη φροντίδα
Και μερτικό του πόνου εκστατικό
Αγάπης δύναμη, να μοιραστώ δεν έχω
Μόνο την αλυσίδα τους φορώ
Ομως όχι έτσι – κι ούτε εδώ
Σκέψεις που την ψυχή μου συνταράζουν
Ούτε και τώρα, όταν η δόξα στέφει
Και μέτωπο και μνήμα ηρωικό
Σπαθί και λάβαρο, πεδίο μάχης
Δόξα κι Ελλάδα, πλάι μου, δες!
Ο Σπαρτιάτης, στην ασπίδα του φερμένος
Πιο ελεύθερος δεν ήταν από με.
Ξύπνα! (Οχι η Ελλάδα – εκείνη έχει ξυπνήσει!)
Πνεύμα μου ξύπνα! Σκέψου ποιος
Κάνει το αίμα της καρδιάς κοίτη ν’ αναζητήσει
Χτύπα το στόχο τότε, εμπρός!
Πνίξε τ’ αναζωπυρωμένα πάθη,
Ανάξιε άντρα! Τώρα πρέπει εσύ
Οταν η ομορφιά γελάει ή κατσουφιάζει
Αδιάφορος να μένεις κι απαθής
Αν για τη νιότη σου θρηνείς γιατί να ζεις;
Εδώ είναι η γη του ένδοξου θανάτου!
Ορμα στη μάχη, δώσε δίχως δισταγμό
Την τελευταία σου πνοή εδώ κάτω!
Ζήτα – εύκολο να ζητάς, όχι να βρεις –
Τάφο στρατιώτη, τον καλύτερο για σένα
Υστερα κοίτα γύρω, διάλεξε το χώμα
Οπου θα γείρεις για ν’ αναπαυτείς.
[Μεσολόγγι, 22 Ιανουαρίου 1824]
Προς τον Johann Wolfgang Von Goethe
Λιβόρνο, 24 Ιουλίου 1823
ΕΠΙΦΑΝΕΣΤΑΤΕ ΚΥΡΙΕ,
Δεν μπορώ να σας ευχαριστήσω όπως θα όφειλα για τις γραμμές που μου απευθύνατε μέσω του νεαρού φίλου μου, κυρίου Sterling· και θα ήταν ανάρμοστο να επιχειρήσω ν’ ανταλλάξω στίχους με κάποιον, που για πενήντα χρόνια, είναι ο αδιαμφισβήτητος άρχων της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Θα πρέπει επομένως να δεχτείτε τις πιο ειλικρινείς μου ευχαριστίες σε πρόζα – και σε πρόζα μάλιστα γραμμένη βιαστικά· γιατί ετοιμάζομαι οσονούπω να ταξιδέψω στην Ελλάδα για άλλη μια φορά, και μέσα στην φούρια, δεν μπορώ να βρω ούτε μια κατάλληλη στιγμή για να εκφράσω την ευγνωμοσύνη και τον θαυμασμό μου.
Αναχώρησα από την Γένοβα πριν από μερικές μέρες, αλλά ένα ισχυρό μπουρίνι μας ανάγκασε ν’ αλλάξουμε πορεία, και φτάσαμε εδώ, στο «Λιβόρνο», σήμερα το πρωί, όπου επιβιβάστηκαν στο πλοίο μερικοί Ελληνες ταξιδιώτες με προορισμό την αγωνιζόμενη πατρίδα τους.
Εδώ βρήκα και την επιστολή του κυρίου Sterling και τις δικές σας γραμμές· και δεν θα μπορούσα να είχα λάβει ευνοϊκότερο οιωνό, πιο ευχάριστη έκπληξη, απ’ ό,τι μερικές λέξεις του Goethe, γραμμένες με το ίδιο του το χέρι.
Επιστρέφω στην Ελλάδα, για να διαπιστώσω αν μπορώ να φανώ σε κάτι χρήσιμος εκεί· αν ποτέ γυρίσω, θα επισκεφτώ την Βαϊμάρη, για να υποκλιθώ ειλικρινά μπροστά σας, ένας από τα πολλά εκατομμύρια των θαυμαστών σας και εγώ. Εχω την τιμή να διατελώ με μεγάλο σεβασμό για πάντα, ο Υπόχρεος θαυμ[αστής] και υ[πηρέτης] σας
NOEL BYRON*
* Μετά τον θάνατο της πεθεράς του Lady Noel στις 28 Ιανουαρίου 1822 (από τον γάμο του με την Annabella Milbanke), o Byron κληρονόμησε το οικόσημο της οικογενείας και ένα σημαντικό χρηματικό ποσό (2.500 λίρες ετησίως) και πολύ συχνά υπέγραφε πλέον τις επιστολές του ως Noel Byron.
Προς την κόμισσα Teresa Guiccioli
[Προσθήκη σε δύο επιστολές του Κόμη Pietro Gamba προς την αδελφή του Teresa]
Κεφαλονιά, 7 Οκτωβρίου, 1823
Ο Pietro σου εξιστόρησε όλα τα κουτσομπολιά του νησιού – για τους σεισμούς μας, για τα πολιτικά μας και τη διαμονή μας σ’ ένα όμορφο χωριό. Καθώς η γνώμη του και η δική μου για τους Ελληνες σχεδόν ταυτίζονται, δεν χρειάζεται να πω κάτι περισσότερο γι’ αυτό το ζήτημα. Ημουν ανόητος που ήρθα εδώ· αλλά μια και ήρθα, οφείλω να δω τι μπορεί να γίνει.
Κεφαλονιά, — Οκτωβρίου, 1823
Βρισκόμαστε ακόμη στην Κεφαλονιά εν αναμονή πιο αξιόπιστων ειδήσεων· γιατί οι αναφορές σχετικά με την κατάσταση των Ελλήνων είναι γεμάτες κενά και αντιφάσεις. Θα εκπληρώσω τον σκοπό της αποστολής μου ως μέλος του Κομιτάτου και μετά θα επιστρέψω στην Ιταλία· γιατί δεν φαίνεται πιθανό, ως απλός ιδιώτης, να μπορώ να τους φανώ χρήσιμος – τουλάχιστον κανένας άλλος ξένος δεν έχει μέχρι στιγμής φανεί χρήσιμος, ούτε και πρόκειται στην παρούσα φάση.
Σε παρακαλώ να είσαι όσο χαρούμενη και ήρεμη μπορείς· και σε διαβεβαιώνω ότι το μόνο που μπορεί να διεγείρει η κατάσταση εδώ είναι την επιθυμία μου να βρεθώ πάλι κοντά σου – αν και η περιποίηση που μας επεφύλαξαν εδώ οι Αγγλοι, όλων των φρονημάτων, είναι εξαιρετική. Για τους Ελληνες, δεν μπορώ να πω προς το παρόν τίποτα καλό, αλλά δεν θέλω και να τους κακολογήσω, αν και οι ίδιοι κακολογούν ο ένας τον άλλο.