«Είναι μακρά η ιστορία αυτού του εργαστηρίου», μας λέει η κεραμίστρια Ελένη Βερναδάκη και δεν αναφέρεται μόνο στα σχεδόν 50 χρόνια της δουλειάς της στον συγκεκριμένο χώρο, το Μορφολογικό Κέντρο Αθηνών.
Η τηλεφωνική συνομιλία μας γίνεται με αφορμή την πρόσφατη απόφαση για άμεση εισαγωγή του θέματος της κήρυξης ως μνημείου του εργαστηρίου της μαζί με τον εξοπλισμό του, στο Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων (ΚΣΝΜ). Η πρωτοβουλία της υπουργού Πολιτισμού να επισκεφθεί το εργαστήριο της Κάντζας –κτίριο σε σχέδιο του αρχιτέκτονα Τάκη Ζενέτου– και να ξεναγηθεί εκεί έδωσε την τελική ώθηση προκειμένου να εξασφαλιστεί η διάσωσή του από την πολιτεία. Μια πρώτη απόπειρα είχε γίνει το 2008 από τη διοίκηση της Εθνικής Τράπεζας, η οποία έδειξε ενδιαφέρον να αγοράσει το εργαστήριο και να το δωρίσει στην ΑΣΚΤ, διαδικασία που, ωστόσο, δεν προχώρησε. Η επιθυμία της κυρίας Βερναδάκη από τότε μέχρι σήμερα, όπως διευκρινίζει, είναι να γίνει το εργαστήριο ένας χώρος εκπαίδευσης και φιλοξενίας καλλιτεχνών.
«Ασχολούμαι με την αγγειοπλαστική 60 χρόνια», λέει, «και μέσα σε αυτό το κτίριο από το 1974. Το έργο μου και ο χώρος είναι αξεχώριστα το ένα από το άλλο. Σταμάτησα να πηγαίνω εκεί πριν από πέντε χρόνια. Μεγάλωσα πια, είμαι 88 ετών, και έχω πρόβλημα με τα μάτια μου. Και οι συνεργάτες μου συνταξιοδοτήθηκαν πλέον». Πέρα από το ίδιο το κτίριο, που ο αρχιτέκτονας φρόντισε να διαθέτει τον σωστό σχεδιασμό –φως και εξαερισμό– για να γίνει ένα υποδειγματικό εργαστήριο αγγειοπλαστικής, υπάρχουν ειδικοί χώροι για τη φύλαξη και αποθήκευση των πηλών και των άλλων αναγκαίων υλικών. Επίσης, με μια μικρή συντήρηση, ο περιβάλλων χώρος θα ξαναβρεί γρήγορα τον αρχικό του χαρακτήρα.
Κύτταρο τέχνης
«Ενα “εργαστήριο – κυψέλη”, ένα δυναμικό κύτταρο καλλιτεχνικής ζωής» αποκαλεί το κτίριο της Κάντζας η ιστορικός τέχνης Ευγενία Αλεξάκη, η οποία συνεργάστηκε στενά με τη δημιουργό με αφορμή την έκδοση από το Μουσείο Μπενάκη της πολυσέλιδης μονογραφίας «Ελένη Βερναδάκη» (2016). Ηταν μια εμπεριστατωμένη μελέτη για το πλούσιο έργο της Βερναδάκη, η οποία ανανέωσε ριζικά την καλλιτεχνική κεραμική στην Ελλάδα κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. «Το εργαστήριό της ήταν ο χώρος στον οποίο ανέπτυξε τις καινοτόμους ιδέες της, ο τόπος συνάντησης με τους ζωγράφους που συνεργάστηκε –τον Γιάννη Μόραλη, τον Παναγιώτη Τέτση, τον Δημήτρη Μυταρά, τον Μιχάλη Κατζουράκη– για τη μεταφορά σχεδίων τους σε κεραμικές συνθέσεις. Παραμένει ένας εντυπωσιακός χώρος, που σχεδιάστηκε από έναν σημαντικό αρχιτέκτονα για να προάγει την ομαδική δουλειά και τον διαρκή πειραματισμό, καθοριστικό στοιχείο στη δουλειά της Ελένης Βερναδάκη», σχολιάζει η κυρία Αλεξάκη. «Από τους συγκεκριμένους τεράστιους φούρνους βγήκαν τα έργα της, στα μεγάλα τραπέζια έπλαθε τον πηλό και ανέπτυσσε τις συνθέσεις και τις κεραμοπλαστικές φόρμες της. Η διάσωσή του βοηθά να μείνει ζωντανή η ελληνική εικαστική παράδοση των τελευταίων δεκαετιών», προσθέτει.
Η Ελένη Βερναδάκη είναι μια δημιουργός που υπερβαίνει τον διαχωρισμό των τεχνών σε «καλές» και «εφαρμοσμένες», και βρίσκεται στην καρδιά του κεραμικού ευρωπαϊκού μοντερνισμού, όπως σχολιάζουν όσοι έχουν μελετήσει το πληθωρικό έργο της. Κοινή συνισταμένη στη δημιουργική πορεία της είναι η έρευνα σχετικά με την ίδια την έννοια και τα όρια της κεραμικής τέχνης, αλλά και συνολικά του χειροποίητου καλλιτεχνικού αντικειμένου.
Πλαστική έρευνα
Με διαρκή έρευνα και ανατροπές, υπερέβη τη διάκριση αφενός μεταξύ «υψηλής» και «ελάσσονος» τέχνης, αφετέρου μεταξύ χρηστικού και μη χρηστικού αντικειμένου. Στη δουλειά της συναντάμε και άλλες εφαρμογές της πλαστικής της έρευνας, όπως τραπέζια-φόρμες ή τολμηρά κοσμήματα. Δούλεψε, επίσης, σε αρχιτεκτονικές εφαρμογές της κεραμικής, σχεδιάζοντας και κατασκευάζοντας επιτοίχιες συνθέσεις για δημόσια και ιδιωτικά κτίρια.
Αφού άνοιξε ο δρόμος για τη διάσωση του εργαστηρίου, ας θυμίσουμε το υπόμνημα που εστάλη πριν από περίπου ένα χρόνο στην αρμόδια διεύθυνση του ΥΠΠΟ με θέμα τη διαφύλαξη και ανάδειξη του μνημειακού έργου της Βερναδάκη, που κοσμούσε την αίθουσα αναμονής διακεκριμένων προσωπικοτήτων του Κρατικού Αερολιμένα Αθηνών (Ανατολικό Terminal). Πρόκειται για μια τεράστια επιτοίχια σύνθεση 3×14 μέτρα. Ολοκληρώθηκε το 1969 και είναι φτιαγμένη από 858 χειροποίητες κεραμικές πλάκες μπλε χρώματος.