Χωρίς τέχνη δεν ζει ο άνθρωπος

Χωρίς τέχνη δεν ζει ο άνθρωπος

Ο διακεκριμένος ψυχαναλυτής Σωτήρης Μανωλόπουλος στην «Κ»

6' 42" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Βρισκόμαστε σε μιαν εποχή όπου η σκέψη αποτελεί ένα σημαντικό στήριγμα στην κατεύθυνση της αναζήτησης νοήματος για όλα όσα ζούμε. Ιδίως τώρα που οι πράξεις/συναντήσεις συνιστούν πρωτοφανή κίνδυνο για την ανθρώπινη πραγματικότητα. Oταν η σκέψη δεν εμπλουτίζεται από τα ψυχαναλυτικά εργαλεία, τότε ένα βιβλίο όπως «Τα σύνορα του πολιτισμού. Η Τρίτη πραγματικότητα», που κυκλοφόρησε στο τέλος του 2020 από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, μπορεί να λειτουργήσει επίσης «εμβολιαστικά» προς την ψυχική νοηματοδότηση και υγεία. Ο συγγραφέας, ψυχαναλυτής, μέλος της Διεθνούς και Καναδικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας και πρόεδρος της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, Σωτήρης Μανωλόπουλος, μοιράζεται με τους αναγνώστες της «Κ» ορισμένες από τις ιδέες που αναπτύσσει στο βιβλίο του. 
 
– Ο τίτλος του καινούργιου σας βιβλίου ονομάζεται «Τα σύνορα του πολιτισμού. Η Τρίτη πραγματικότητα». Ποια είναι αυτά τα σύνορα; Πώς αντιλαμβάνεστε την Τρίτη πραγματικότητα;
– Πράγματα αρχίζουν να γίνονται από τη στιγμή που χωρίζουμε από μια πρωταρχική ένωση. Το ερώτημα μετά είναι: είμαστε παρόντες εκεί όπου ζούμε; Πού είμαστε ως υποκείμενα του νοήματος που δίνουμε στην εμπειρία που ζούμε από κοινού με τους άλλους; Είμαστε μέσα στην υποκειμενική, ψυχική ζωή μας ή είμαστε έξω στην αντικειμενική πραγματικότητα; Μερικοί άνθρωποι αποσύρονται σε έναν «ξενώνα», σε ένα οικοτροφείο υποκειμενικότητας, και ζουν εκεί μια ζωή παραπονούμενοι ότι κανείς δεν τους θέλει. Αλλοι τολμούν να είναι σαν παιδιά που βγαίνουν στον κόσμο και παίζουν κάνοντας φίλους και εχθρούς. Είμαστε στον ενδιάμεσο χώρο των μεταβατικών φαινομένων και αντικειμένων όταν ζούμε μια εμπειρία. Ζούμε αληθινά όταν ζούμε δημιουργικά, όταν προσλαμβάνουμε τον κόσμο με συναίσθηση, δεν τον καταγράφουμε μηχανικά, αλλά δινόμαστε σε αυτό που παίρνουμε, ντύνουμε με νόημα αυτό που αντιλαμβανόμαστε, γινόμαστε αυτό, το συναισθανόμαστε. Ο Γουίνικοτ ανακάλυψε αυτό που όλοι γνώριζαν όταν σκέφθηκε αυτό που κανείς δεν είχε ακόμη σκεφθεί. Ανακάλυψε τον ενδιάμεσο χώρο της εμπειρίας, που αρχίζει με τη χρήση την οποία κάνει το μωρό ενός μεταβατικού αντικειμένου, που είναι το αρκουδάκι και η κουβερτούλα, και συνεχίζεται με το παιχνίδι των παιδιών, την τέχνη, τον πολιτισμό, την πολιτική, τη θρησκεία, την κουλτούρα των ανθρώπων. Αυτή είναι η Τρίτη πραγματικότητα. Κείται ανάμεσα στην ψυχική και στην εξωτερική πραγματικότητα. 
 
– Στο βιβλίο σας χρησιμοποιείτε παραδείγματα από παραμύθια, μυθιστορήματα, ταινίες. Πώς συνομιλούν τα έργα τέχνης με την ψυχανάλυση; Πώς στοχάζεται ένας ψυχαναλυτής πέρα από την επιστήμη του;
– Οι ψυχαναλυτές μετά τον Φρόιντ συνεχίζουν να αναζητούν στη λογοτεχνία, και κατ’ επέκταση στην τέχνη, παραδείγματα λειτουργίας του ασυνείδητου, του υπόγειου εργοστασίου που δουλεύει μέρα-νύχτα με πρωτογενείς διαδικασίες που μετασχηματίζουν την πραγματικότητα, παρούσες πανταχού διαρκώς μάς πλάθουν. Η τέχνη μάς δίνει μια μέθοδο αναζήτησης του εαυτού, μια διαδικασία παρουσίασης και εμπειρίας του παρόντος, και επεξεργασίας με συνειρμούς, με εκπλήξεις που φέρνουν το μέλλον, αναδρομές στον χρόνο και, εκ των υστέρων, ερμηνείες και πειστικές κατασκευές των γεγονότων. Είναι μια μέθοδος με την οποία ζούμε ξανά και αλλάζουμε το παρελθόν μας, το νόημα που έχει για εμάς, και γινόμαστε εμείς ο συγγραφέας, το υποκείμενο, υπεύθυνο για την ιστορία του. Στην ψυχανάλυση, όπως στην τέχνη, αναζητά κανείς το άλλο μέσα του μέσω του άλλου έξω. Για να συναντήσουμε το άγνωστο του ασυνειδήτου χρειαζόμαστε ένα σκέπτεσθαι να σκεφθούμε τις σκέψεις μας. Μέσα σε ένα έργο τέχνης αναζητούμε δεσμούς ψυχικού έργου, κρίκους σχέσης ζεύγους, που έχει αρχίσει πριν από εμάς και τώρα ερχόμαστε κι εμείς μέσα σε αυτό να βρούμε τον βηματισμό μας. Είμαστε καθ’ οδόν, θα έλεγαν οι φιλόσοφοι. Είμαστε επι-σκέπτες. Μπορώ να επι-σκεφθώ την πραγματικότητα μιας ανθρώπινης καταστροφής, όχι άμεσα γυμνή και ωμή, αλλά μέσα από το ψυχικό έργο που τη μετασχηματίζει, έτσι μπορώ να τη γνωρίσω. Από την «πρώτη ποίησιν της ζωής μας» μέχρι τα πολλά όνειρα που βλέπουμε αυτόν τον καιρό, την εποχή της πανδημίας, παλεύουμε μέρα-νύχτα να κάνουμε τον κόσμο μας κατανοητό, να τον υποφέρουμε, να αναμένουμε, να αντέχουμε.

Παλεύουμε διαρκώς ανάμεσα στον θάνατο και στη μνήμη

Χωρίς τέχνη δεν ζει ο άνθρωπος-1

– Τώρα, την εποχή της πανδημίας, όλοι λίγο-πολύ στοχαστήκαμε πάνω σε όσα χάσαμε. Στα μικρά εφήμερα της ζωής που την κοσμούσαν. Αυτή δεν είναι και η ομορφιά τελικά; Το ίδιο το εφήμερο;
– Αυτήν την εποχή είναι συγκινητικό να βλέπεις σε ζωντανή μετάδοση πώς παλεύουμε οι άνθρωποι να βρούμε τι πραγματικά έχει σημασία για τον καθένα. Τι αξίζει πραγματικά να κρατήσουμε στη ζωή; Με την απειλή του θανάτου και τους περιορισμούς των ελεύθερων κινήσεων, αισθήσεων και επαφών μας με τους άλλους, «ο ρυθμός του κόσμου μας έχει αλλάξει εντός μου». 

Οι καθημερινές ρουτίνες, οι κώδικες, οι κανόνες, τα πλαίσια των σταθερών μας σχέσεων, που απορροφούσαν τα πιο βαθιά μας υπαρξιακά άγχη αφανισμού και όριζαν το περιβάλλον που μάς περιείχε, όλα αυτά ανετράπησαν βίαια. Αυτήν την εποχή προσπαθούμε να φτιάξουμε ενδιάμεσους χώρους, χρόνους προθεσμίας, ξέφωτα ασφάλειας, γεμάτα συναίσθημα, νόημα και ευχαρίστηση. Το διάστημα που μεσολαβεί ανάμεσα στον ήχο και στο νόημα είναι η ποίηση, έλεγε ο Βαλερί. Σε αυτό το διάστημα νομίζω δημιουργείται η αίσθηση του εφήμερου. 

Ο Φρόιντ το 1916, περπατώντας με τον Ρίλκε και τη Λου Αντρεας Σαλομέ, έλεγε ότι δεν πρέπει να λυπόμαστε ότι όλα αυτά τα όμορφα που έβλεπαν δεν θα διαρκέσουν για πάντα, διότι ακριβώς επειδή είναι εφήμερα, αυτό τα κάνει όμορφα. Σε όλη μας τη ζωή παλεύουμε ανάμεσα στον θάνατο και στη μνήμη.    
 
– Γιατί ο άνθρωπος δεν σταματά να αναζητά το αδύνατο;
– Μετά τον Φρόιντ, σκεφτόμαστε ότι η ψυχική ζωή αρχίζει με μια απώλεια και συνεχίζει ως μια αναζήτηση ενός μυθικού πρώτου ίχνους εμπειρίας, που έχει χαθεί, και σε όλη μας τη ζωή ποτέ δεν θα το ξαναβρούμε. Στην πορεία αυτής της αναζήτησης δημιουργούμε τη σκέψη μας. Πρώτα δημιουργούμε τον κόσμο μέσα μας υποκειμενικά και μετά σταδιακά τον βρίσκουμε έξω αντικειμενικά. Δοκιμάζουμε τον κόσμο· τι είναι καλό να πάρουμε μέσα. Ομως τη νόμιμη αυταπάτη, το αδύνατο, το πιστεύουμε βαθιά, το κρατάμε σε όλη μας τη ζωή. Είναι μέρος του πρωτογενούς υποστρώματος του αυτοερωτισμού και ναρκισσισμού, της δεξαμενής της υγείας, από όπου αντλούμε πρώτες ύλες για τις πράξεις και τις φαντασιώσεις μας.  
 
– Συνηθίζουμε να μιλάμε για το απόλυτο κακό. Εσείς δίνετε έναν άλλον ορισμό γι’ αυτό. Οτι είναι η καταστροφή του νοήματος. Πώς το εξηγείτε;
– Οι ψυχαναλυτές που εργάζονται με τα όρια μάς έχουν δείξει ότι οι διαφορές που δημιουργούν τον πολιτισμό προκαλούν τοξικά απόβλητα που τον δηλητηριάζουν, τον φθόνο, τον φανατισμό, το μίσος των διαφορών. Οι άνθρωποι εκ φύσεως μισούν τους περιορισμούς. Το νόημα γίνεται μισητό επειδή ορίζει το άπειρο, πλάθει μορφές και δένει στοιχεία με συνδέσεις, θέτει περιορισμούς, είναι απόδειξη μιας εργασίας συνδέσεων, ενός δεσμού ενός ζεύγους. Βλέπουμε λοιπόν να εξιδανικεύεται και λίγο μετά να υποτιμάται και να εκμηδενίζεται ο φορέας των δεσμών του νοήματος. Ο φθόνος θέλει να σταματήσει τη σκέψη που σκέφτεται και κρίνει. Αγωνιζόμαστε να μετασχηματίσουμε την καταστροφικότητα (σαρκαστική περιφρόνηση, εκμηδένιση του άλλου) με διάφορους τρόπους, π.χ., με την ειρωνεία, που είναι ένα παράδοξο παιχνίδι, που κάνει τον άλλον να σαστίζει, αποδομεί κατεστημένους δύσκαμπτους κόμβους για να ανοίξει η σκέψη σε νέες συνδέσεις, συνιστά γέφυρα που χωρίζει και ενώνει, ένα ζεύγος δύο που έρχονται από δύο αντίθετες κατευθύνσεις να συναντηθούν. Η συνάντησή τους είναι η γέφυρα.
 
– Τι κάνει, αλήθεια, κ. Μανωλόπουλε, άξια τη ζωή μας για να τη ζήσουμε;
– Ο Οντεν, ο ποιητής που απομονώνεται στο δωμάτιό του για να γράψει ένα ποίημα, ο γείτονάς του που πάει μετά τη δουλειά το βράδυ στο καφενείο για να παίξει χαρτιά, το μωρό που παρατείνει το κλάμα του για να απολαύσει μια μουσική νότα, ο άνδρας που μαγειρεύει ένα φαγητό, η γυναίκα που καλλιεργεί τον κήπο της, έχουν όλοι μια ζωτική ανάγκη, να κάνουν μια εργασία πολιτισμού· αν τους εμποδίσεις θα σε σκοτώσουν. Η πανδημία απειλεί με ανεργία πολιτισμού, αλλά η πενία αυτή νέες τέχνες κατεργάζεται. Χωρίς τέχνη δεν ζει ο άνθρωπος. Γεννιόμαστε με έμφυτη δημιουργικότητα. Η έμφυτη δημιουργικότητα του ατόμου συναντά τη δημιουργική παρουσίαση του κόσμου των αντικειμένων από το περιβάλλον μας. Μαθαίνουμε λοιπόν πολύ νωρίς, από τις εμπειρίες αυτών των συναντήσεων, πώς να μετασχηματίζουμε, να γνωρίζουμε, την πραγματικότητα δημιουργικά, να τη συναισθανόμαστε. Οι εργασίες του πολιτισμού (στο παιχνίδι, στην τέχνη, στην πολιτική) μένουν πάντα ημιτελείς, δεν υπάρχει καμιά τελική λύση, μένει ακόμη κάτι να κάνει ο καθένας μας, όσο ζούμε. Πολλοί σύγχρονοι του Φρόιντ γιατροί τού πρότειναν να μειώσει τη σημασία που έδινε στην παιδική σεξουαλικότητα και να σταματήσει να επεκτείνει τη θεωρία του στον πολιτισμό, στην τέχνη και στη θρησκεία, και θα γινόταν πιο αποδεκτός. Αρνήθηκε. Η ψυχανάλυση άλλαξε τον πολιτισμό.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή