Κάποτε βρισκόμαστε μπροστά στο αδιανόητο. Ο θάνατος έχει πάντα και μια τέτοια πλευρά, όχι μόνον ο δικός μας. Oσο και να τον έχεις σκεφτεί, άλλο τόσο μπορεί όταν συμβαίνει να γίνεται αισθητός σαν αδιανόητος: σαν να μην είχε περάσει ποτέ ξανά από τον νου σου, αυτός που αποτελεί κάποτε καθημερινό επισκέπτη. Και ο θάνατος μερικών ανθρώπων, ειδικά όσων φαίνονται να σφύζουν, να ξεχειλίζουν από ζωή, είναι ακόμη περισσότερο αδιανόητος.
Γι’ αυτό, το τέλος της Κατερίνας Ζαρόκωστα μου μοιάζει εντελώς αδιανόητο. Σχετικά με τον δικό της θάνατο το ανοίκειο του θανάτου εμφανίζεται ακόμη πιο δύσκολο να το οικειοποιηθώ: κι ίσως γι’ αυτό χαράζω ετούτες τις γραμμές.
Eχουν περάσει τρεις δεκαετίες από την πρώτη μας συνάντηση, σε μια ραδιοφωνική εκπομπή της κρατικής ραδιοφωνίας, όπου η ίδια δεξιωνόταν ως οικοδέσποινα τις τότε νέες φωνές της ποίησής μας. Η οικειότητα ήταν προϊόν αυτόματης συν-κίνησης. Από εκείνες που διαθέτουν ασυνείδητες περιοχές κοινότητας αισθημάτων, καμιά φορά κι εμπειριών, κι ας τις μοιράζονται άνθρωποι διαφορετικών ηλικιών και διαδρομών.
Από την αφιέρωση στο δεύτερο βιβλίο της, τον «Τόμεκ», καταλαβαίνω και σιγά σιγά ανακαλώ ότι είχα διαβάσει το κείμενο πριν τυπωθεί, εκεί κάπου το 1991 ή αρχές του 1992. Το βιβλίο περιέχει τέσσερις ιστορίες, ή μάλλον μια εξαιρετική νουβέλα, που δίνει τον τίτλο στο βιβλίο από τον μετανάστη στην Αθήνα Πολωνό ήρωά του, και άλλα τρία αφηγήματα.
Δεν ήθελε να μιλάει για το πρώτο της βιβλίο «Το Λεκαντώ», σαν να μην είχε συμφιλιωθεί ούτε με το περιεχόμενό του, αλλά ούτε με την εποχή που το έγραφε. Κι ας περιείχε τουλάχιστον δυο-τρία διηγήματα διαμάντια στη σύλληψη και στην εκτέλεσή τους.
Πάντως με την εκδότριά του, την Ιωάννα Χατζηνικολή, τη συνέδεε βαθιά φιλία μέχρι τον δικό της θάνατο. Της είχε άλλωστε μεταφράσει και ένα από τα βιβλία της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, κοινής μας αγάπης, τη «Χαριστική βολή».
Η αγάπη για τους ανθρώπους και τα κείμενά τους έχει πάντοτε μια ρίζα ερωτική κι ας μην εμφανίζεται ποτέ έτσι στο υπέργειο κομμάτι της. Κορμοί, κλαδιά, φύλλα, ανθοφορία, καρποί έχουν άλλωστε τελείως άλλη μορφή. Ολα μεταπλάθονται.
Οπως και η ίδια η Κατερίνα είχε μεταπλάσει τις δυσκολίες, οικογενειακές, ιστορικές και άλλες, όχι μόνο σε κείμενα αλλά και σε μια αγάπη για τους άλλους που βρισκόταν σε ώσμωση με τις κοινωνικές σχέσεις. Με αυτή την αγάπη δεξιωνόταν επίσης στο σαλόνι του άλλοτε πατρικού σπιτιού της οδού Πηνειού, στο Παλαιό Ψυχικό, αλλά και στον κήπο του την Πρωτομαγιά, με τη χάρη και την καλλιέργεια γυναικών συγγραφέων από λογοτεχνικά σαλόνια άλλων εποχών, χωρίς ίχνος αναχρονισμού. Γιατί επικρατούσε η αυθορμησία της συνάντησης πέρα και δώθε από τα κείμενα, μέσα και έξω από αυτά, στη ζωή τη χειροπιαστή.
Κι εκεί άνθιζε με όλα της τα χαμόγελα, αυτά που στην άλλη όψη τους γνώριζαν καλά τι θα πει πίκρα. Εκεί ο Νίκος Χουλιαράς με τα ανέκδοτά του μαζί με την Αλίκη Καγιαλόγλου, η Αλόη Σιδέρη και ο Αλέξης Ζήρας, ο Αλέξανδρος Ισαρης και η Ελένη Βέλτσου και άλλοι και άλλοι, κομίζοντας καθένας την πιο ζωντανή και ζωτική πλευρά του για να τη μοιραστεί και να τη μοιράσει.
Αλλωστε ένα τέτοιο μοίρασμα του αμοίραστου περνούσε μέσα από το «Καθαρό χάδι». Η αγάπη και η πίστη που συντροφεύουν τους ήρωες των βιβλίων της, πρώτα για τη ζωή και μετά για τους άλλους, από το «Ενα κομματάκι ουρανός» μέχρι τα «Μητέρα και κόρη», «Του έρωτα και της τύχης», «Οι αδελφές Ραζή», ώς τις τελευταίες «Ιστορίες οικογενειακής τρέλας», είναι το θεμέλιο κάθε σχέσης. Στην επιμονή τους στηριζόταν η Κατερίνα Ζαρόκωστα στην επανεύρεσή τους, στην εφεύρεσή τους εξαρχής.
Οταν έπαιρνε το πάνω χέρι η δυσκολία, η αρρώστια, το φάσμα του θανάτου, εκείνη αποσυρόταν όπως το θηρίο στη μονιά του. Για να περάσει το κακό και να ξαναβγεί στο φως. Μόνο που, όπως γράφει και η ίδια, «Λένε πως ο δρόμος που θα σε πάρει μακριά, ο ίδιος δρόμος είναι που θα σε φέρει πίσω. Ομως μερικές φορές δεν γίνεται έτσι. Μερικές φορές ο δρόμος δεν έχει γυρισμό».
Ποτέ, κανείς μας, δεν ξέρει αν θα επιστρέψει ή παίρνει τον δρόμο που δεν θα συναντήσει κανέναν πια, δεν θα συναντηθεί ούτε με τον ίσκιο του. Μόνον θα πουν γι’ αυτόν ό,τι και η Ζαρόκωστα έγραψε για τους ήρωές της: «Ραούφ. Θωμαή. Φτωχοί διαβάτες του Σύμπαντος». Μέχρι όλοι να γίνουμε κάποια στιγμή αυτό: ασύμπτωτοι και φτωχοί διάττοντες του σύμπαντος.
* Ο κ. Θανάσης Χατζόπουλος είναι ψυχίατρος-ψυχαναλυτής και συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο το «Ιστορικός ενεστώς», εκδ. Πόλις.