ΖΑΝ-ΠΩΛ ΣΑΡΤΡ
Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός
μτφρ.: Αντώνης Χατζημωυσής
εκδ. Δώμα
1945. H Γαλλία μετρά τις πληγές της παλεύοντας με την ανέχεια, την απελπισία και τους πολιτικούς της δαίμονες. H φιλοσοφία, αντίθετα, αντιστέκεται, η δύσκολη αυτή συνθήκη φαίνεται πως τη δυναμώνει. Ο Ρεϊμόν Αρόν, ο Μωρίς Μερλώ-Ποντύ, η Σιμόν ντε Μπωβουάρ και ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ εισέρχονται δυναμικά στο προσκήνιο.
Το φιλοσοφικό ρεύμα του υπαρξισμού ξεκινά την αξιοζήλευτη πορεία του. Εχει ήδη κατορθώσει να κλέψει τα πρωτεία της πρωτοπορίας από τον σουρεαλισμό. Εχει ήδη αποκτήσει δυσθεώρητη απήχηση. Εχει ήδη γίνει τίτλος σε στήλη περιοδικού, αλλά και όνομα σε τζαζ μπαρ (μάλλον be-bop).
Η μεγάλη απήχηση και η απαράμιλλη δημοτικότητα του υπαρξισμού γεννούν τον αντίλογο και την κριτική. Οι κομμουνιστές τον απαξιώνουν, οι σουρεαλιστές τον περιφρονούν, οι καθολικοί τον ταυτίζουν με την αθεΐα και τον μηδενισμό. Θεωρείται συνώνυμο της μισανθρωπίας, του κυνισμού και της παραίτησης. Είναι αλήθεια δύσκολο να παραγραφεί το παροιμιώδες «η κόλαση είναι οι άλλοι» στο τέλος του «Κεκλεισμένων των θυρών».
Ο Σαρτρ αισθάνεται ότι έχει φτάσει η στιγμή να υπερασπιστεί τον υπαρξισμό. Θέλει να απαντήσει στους επικριτές του. Να ξεκαθαρίσει το νόημά του. Να πάρει θέση.
1945, Οκτώβριος, 29, Λέσχη Maintenant. Το πλήθος έχει γεμίσει τη σάλα Centraux. Ο Σαρτρ θα ξεκινήσει στις 08.30 μ.μ. ακριβώς, όπως είχε αναγγελθεί και από τις εφημερίδες. Η ομιλία φέρει τον τίτλο: «Ο υπαρξισμός είναι ένας ουμανισμός». Λέγεται ότι την εκφωνεί από μνήμης.
Ο Σαρτρ δηλώνει εξαρχής υποστηρικτής ενός άθεου υπαρξισμού. Συνεχίζει: Ο κόσμος δεν έχει κανένα προϋπάρχον και διαχρονικό ή μη νόημα. Η ύπαρξη προηγείται της ουσίας.
Υπάρχω πρώτα και είμαι απόλυτα και ριζικά ελεύθερος. Σε αυτό τον αποψιλωμένο από νοήματα κόσμο ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να επιλέγει τις πράξεις του. Είναι ο αποκλειστικός νομοθέτης και δημιουργός του εαυτού, της ηθικής και του κόσμου του.
Είμαι ελεύθερος και έχω ευθύνη. Αναγκασμένος να φτιάχνει ο ίδιος τη μοίρα του, ο άνθρωπος αναγνωρίζει ότι έχει και την πλήρη ευθύνη των πράξεών του. Κατανοεί ότι είναι υπεύθυνος για όσα και ό,τι είναι. Δεν μπορεί να αποδώσει πλέον τίποτα στην τύχη ή στη μοίρα ή στην ίδια τη ζωή. Εν ολίγοις, είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος.
Είμαι ελεύθερος, φέρω ευθύνη, αγωνιώ. Εμπρός σε αυτό τον ωκεανό του αυτεξούσιου, ο άνθρωπος τρομάζει. Η αδυσώπητη ενδεχομενικότητα της ύπαρξής του και η κενή νοήματος πραγματικότητα του προκαλούν ναυτία. Του προξενούν μια άφατη αγωνία και απόγνωση. Ας συνοψίσουμε. Η ομιλία θα αφήσει εποχή. Ο Σαρτρ θα αναδειχθεί εφεξής στον κατεξοχήν εκπρόσωπο του υπαρξισμού και σε κυρίαρχη μορφή της γαλλικής διανόησης.
Θα υπάρξουν αντιδράσεις; Προφανώς και ναι. Η ομιλία θα θεωρηθεί προϊόν στρατηγικής και υπολογισμών. Πολλοί θα υποστηρίξουν ότι ψεύδεται, καθώς αναιρεί όσα υποστήριζε σχετικά με τον ανθρωπισμό στο «Είναι και το μηδέν». Θα τον κατηγορήσουν, τέλος, ότι δεν έχει ιδέα για τον Χάιντεγκερ.
Μπορεί ορισμένες προαναφερθείσες κριτικές να ευσταθούν εν μέρει. Ωστόσο, με το «Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός» ο Σαρτρ έχει διανύσει μια τεράστια απόσταση από τη «Ναυτία» και τη διάχυτη αίσθηση απόγνωσης του κυνικού Ροκεντάν.
Για τον Σαρτρ της ομιλίας, ο σύγχρονος κόσμος δεν είναι μια συνθήκη πτώσης ή οντολογικής παρακμής. Η νεωτερικότητα δεν συνιστά αναπόδραστα πηγή δεινών. Τουναντίον, αποτελεί και συνθήκη μιας μάλλον αισιόδοξης ελευθερίας και αντίστασης. Μιας αγωνιστικής θέλησης και μιας καταδίκης του ησυχασμού. Στάση που οδήγησε σε πολλές κατακτήσεις κατά τη διάρκεια των μεταπολεμικών χρόνων (φεμινισμός, εναντίωση στον ρατσισμό, δικαιώματα των ομοφυλοφίλων κ.λπ.). Στάση απολύτως και πολλαπλώς αναγκαία στους καιρούς που ζούμε.