ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ
Η απατημένη, με ένα γράμμα του Αντόρνο
μτφρ.: Γιάννης Κοιλής
εκδ. Κριτική
Η νουβέλα «Η απατημένη» (στα γερμανικά «Die betrogene», «Η εξαπατημένη») είναι η τελευταία νουβέλα του σπουδαίου Γερμανού συγγραφέα Τόμας Μαν (Λίμπεκ 1875 – Ζυρίχη 1955), ο οποίος βραβεύτηκε με το Νομπέλ Λογοτεχνίας το 1929. Οι επιδράσεις που δέχθηκε από τον Σοπενχάουερ και τον Νίτσε είναι εμφανείς σε όλο το έργο του, από το οποίο ξεχωρίζουν τα μυθιστορήματα «Οι Μπούντενμπροκ» (1901), «Το μαγικό βουνό» (1924), «Δόκτωρ Φάουστους» (1947) και η νουβέλα «Θάνατος στη Βενετία» (1913). Και τα υπόλοιπα έργα του, μυθιστορήματα, νουβέλες και δοκίμια, όπως αυτά για τον Σίλερ και τον Βάγκνερ, έχουν μεγάλο ενδιαφέρον, καθώς σε όλα αποκαλύπτεται η ιδιοφυΐα του συγγραφέα.
Πολυσχιδής προσωπικότητα, ανήσυχο πνεύμα, στα έργα του ο Τόμας Μαν συνέδεσε τα ρεαλιστικά στοιχεία με τη φαντασία και τις νύξεις σε υπαρξιακές αναζητήσεις, ενώ χρησιμοποίησε τη λεπτή ειρωνεία, τη σύγκρουση των αντιθέσεων, όπως ζωή και αρρώστια – θάνατος, φύση και αστικός πολιτισμός, φύση και τέχνη. Τα μυθιστορήματα και οι νουβέλες του είναι πολυεπίπεδα κείμενα, με τα σύμβολά τους να παραπέμπουν σε φιλοσοφικά, πολιτικά και ηθικά ζητήματα που εγείρει ο δυτικός πολιτισμός.
Η νουβέλα «Η απατημένη» είναι το τελευταίο ολοκληρωμένο έργο του συγγραφέα, το οποίο κυκλοφόρησε στη Γερμανία το 1953, όταν ο ίδιος ήταν 78 ετών, ενώ εκδόθηκε τον αμέσως επόμενο χρόνο στις ΗΠΑ με τον τίτλο «Ο μαύρος κύκνος». Η ιστορία της νουβέλας αναφέρεται στην πενηντάχρονη Ροζαλί, η οποία είναι χήρα και ζει στο Ντίσελντορφ μαζί με την ενήλικη κόρη της και τον έφηβο γιο της. Η ήσυχη ζωή της ώριμης γυναίκας θα διαταραχθεί όταν θα γνωρίσει τον δάσκαλο των αγγλικών του γιου της, έναν νεαρό Αμερικανό που διακρίνεται για την αθωότητά του, ένα χαρακτηριστικό που δίδεται από πολλούς συγγραφείς στους Αμερικανούς πολίτες οι οποίοι ζουν στην Ευρώπη.
Ο Τόμας Μαν σ’ αυτή τη νουβέλα του αξιοποίησε μια αληθινή ιστορία που είχε ακούσει από τη γυναίκα του, την οποία εμβάθυνε δίνοντας επιπλέον διαστάσεις σε μια απλή ερωτική περιπέτεια ή φαντασίωση μιας ώριμης γυναίκας. Και εδώ συνυπάρχουν οι αντίθετοι πόλοι, όπως η λογική θέαση των πραγμάτων και το σκοτεινό πάθος, το οποίο οδηγεί το άτομο στην καταστροφή, αλλά και το κυνήγι της ευτυχίας μέσω του έρωτα, που ξυπνάει εκείνες τις ασυνείδητες δυνάμεις, για να ηττηθεί ο θάνατος. Παρόμοια θέματα απασχολούν τον συγγραφέα και σε άλλα έργα του, όπως στον «Θάνατο στη Βενετία», αν και σ’ αυτή την κορυφαία νουβέλα ο κεντρικός ήρωας είναι άνδρας και οι μεταφορές και τα σύμβολα είναι ακόμα περισσότερα και πολυδιάστατα.
Στην «Απατημένη» πρωταγωνιστεί μια γυναίκα στη δύση της ζωής της, η οποία ερωτεύεται έναν νεαρό άνδρα. Και ενώ γνωρίζουμε τις σκέψεις και τα συναισθήματα της ίδιας και της νεαρής κόρης της, πολύ λίγα μαθαίνουμε για την προσωπικότητα του νεαρού, η οποία είναι σκιώδης και υπάρχει μόνο γιατί χρειάζεται να φωτιστεί ο συναισθηματικός γυναικείος κόσμος. Τα ερωτήματα που τίθενται είναι πολλά. Μήπως η συμπεριφορά της ηρωίδας δεν είναι παρά μια ασυνείδητη αντίδραση στο αναπόφευκτο τέλος; Ή είναι μια εκδήλωση ανωριμότητας; Πώς η νόσος επιδρά στην ίδια αλλά και στους άλλους ήρωες; Μεγάλο ενδιαφέρον, ακόμα και για τους ειδικούς, έχει η περιγραφή της αρρώστιας από τους δύο γιατρούς, καθώς και η επιστημονική ερμηνεία που δίδεται στη στάση της.
Η περιγραφή των συναισθημάτων της –οι εναλλαγές της διάθεσής της, η χαρά, η θλίψη, η ζήλια, αλλά και η αφέλεια που επιδεικνύει καθώς εξιδανικεύει πρόσωπα και καταστάσεις– είναι εναργής και η συναισθηματική αντιμετώπιση των καταστάσεων συνυπάρχει αντιθετικά με την ορθολογική και συγκροτημένη σκέψη της νεαρής κόρης. Από τη σύγκρουση των δύο πόλων, πιο δυνατή και ανθεκτική βγαίνει η αρρώστια, και όπως διατυπώνεται με σαφήνεια από την ηρωίδα: «Πώς θα υπήρχε ζωή δίχως τον θάνατο; Αφού ο θάνατος είναι το μεγάλο φάρμακο της ζωής, κι αν για μένα πήρε τη μορφή της ανάστασης και της χαράς της ζωής, τότε αυτό δεν ήταν ψέμα, αλλά καλοσύνη και ευσπλαχνικότητα».
Με συμπυκνωμένο λόγο, μέσα σε λίγες σκηνές ο Τόμας Μαν παραθέτει όλα όσα τον απασχόλησαν στα μεγάλα έργα του. Αλλωστε και αυτός βρισκόταν στη δύση της ζωής του όταν γράφτηκε η νουβέλα, και οι αρχικές υποθέσεις, για τη φύση της ύπαρξης, από τον κόσμο των ιδεών μετακινούνταν στον κόσμο της πραγματικότητας.