Εχετε δει ταινίες όπως τη «Μέρα της Μαρμότας»; Το «Μάτριξ»; Το «ExistenZ»; Το «Τρούμαν Σόου»; Αν ναι, τότε έχετε μια καλή ιδέα –ακόμα και χωρίς να το ξέρετε– του τι σημαίνει «προσομοίωση της πραγματικότητας». Αν όχι, ίσως απλώς να έχετε νιώσει ότι οι μέρες σας, οι ιδέες σας, οι διαδρομές σας επαναλαμβάνονται μ’ έναν τόσο προβλέψιμο τρόπο, που θα μπορούσε όλο αυτό να είναι σχεδιασμένο από κάποιον αόρατο προγραμματιστή.
Αν έστω και μία φορά είχατε παρόμοιες σκέψεις, μη νιώσετε ότι παρανοείτε εντελώς, γιατί δεν είστε οι μόνοι. Το 1977, στο Μετς της Γαλλίας, ο διάσημος συγγραφέας βιβλίων επιστημονικής φαντασίας Φίλιπ Κ. Ντικ κάνει μια ομιλία σ’ ένα κοινό που διψάει να τον ακούσει ν’ αναλύει τα επιτυχημένα βιβλία του. Ο Ντικ έχει γράψει το μυθιστόρημα πάνω στο οποίο βασίστηκε το αριστουργηματικό φιλμ «Blade Runner» (Ρίντλεϊ Σκοτ, 1984) και το διήγημα πάνω στο οποίο βασίστηκε ένα άλλο σημαντικό φιλμ τεχνολογικής φαντασίας, το «Minority Report» (Στίβεν Σπίλμπεργκ, 2002). Στη διάλεξή του, όμως, ο Ντικ ξεφεύγει από τα όρια της μυθοπλασίας κι επικεντρώνεται στη σχέση του αντικειμένου του με τη θρησκεία και τη φιλοσοφία. Αναφέρεται κυρίως σε μια αλλόκοτη ιδέα, που θα γίνει το κεντρικό θέμα του ντοκιμαντέρ «A glitch in the Matrix» (Σφάλμα στο Μάτριξ), το οποίο κάνει αυτές τις μέρες πανευρωπαϊκή πρεμιέρα στην Ελλάδα.
«Αν νομίζετε ότι αυτός ο κόσμος είναι κακός», λέει ξεκινώντας την ομιλία του ο Ντικ, «τότε περιμένετε να δείτε και τους άλλους». Προειδοποιεί με ειλικρίνεια το κοινό του ότι αυτά για τα οποία θα μιλήσει μπορεί να μην υπάρχουν καν. Αλλά πρέπει να συνεχίσει, γιατί ήδη από τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο του 1974, έχοντας πάρει μια καλή δόση αναισθησίας για να του γίνει εξαγωγή ενός δοντιού, καταλαβαίνει κάτι βαθύ κι αλλόκοτο, το οποίο αμβλύνει την εμφανή παράνοιά του. Ο Ντικ μιλάει για την «παράξενη προβλεψιμότητα που ’χει η μυθοπλασία». «Ζούμε σε μια πραγματικότητα που ’χει φτιαχτεί απ’ το πρόγραμμα ενός υπολογιστή», λέει, «και το μόνο στοιχείο που έχουμε για να το αποδείξουμε είναι όταν συμβαίνει κάποια αλλαγή μεταβλητής».
Αυτή η αλλαγή μεταβλητής, ή αλλιώς η δυσλειτουργία του συστήματος, είναι η αφετηρία των μαρτυριών που αποσπά ο ιδιοσυγκρασιακός σκηνοθέτης του ντοκιμαντέρ, ο Ρόντνι Ασερ, από ανθρώπους που υποστηρίζουν ότι όντως ζούμε στην εναλλακτική πραγματικότητα. Οι άνθρωποι αυτοί, πέντε τον αριθμό, είναι πεπεισμένοι ότι τα σώματα και τα μυαλά τους καθοδηγούνται από μια εξωτερική υπολογιστική δύναμη. Το αίσθημα του déjà vu, που έχουμε βιώσει όλοι, ερμηνεύεται από εκείνους σαν μια στιγμή που το σύστημα, αποτυγχάνοντας να λειτουργήσει σωστά, προδίδει την ύπαρξή του.
Προτού κάνετε μορφασμό, βάλετε τα γέλια και σταματήσετε την ανάγνωση, αξίζει να πληροφορηθείτε το εξής: η θεωρία της προσομοίωσης της πραγματικότητας δεν είναι τόσο γελοία και γραφική όσο ακούγεται την πρώτη φορά. Προφανώς είναι μια θεωρία η οποία δεν έχει ισχυρές αποδείξεις και γι’ αυτό μπορεί να πάρει κάποιες ακραίες και αστείες διαστάσεις. Ομως, κάποιες πλευρές της είναι βάσιμες και σίγουρα ενδιαφέρουσες. Εδώ επενδύει και το ντοκιμαντέρ. Αν δει κάποιος πιο προσεκτικά πόσο έχει εξελιχθεί η τεχνολογία της εικονικής πραγματικότητας στα βιντεοπαιχνίδια, πόσο έχει εξελιχθεί η αλγοριθμική ενημέρωση καθώς και οι τεχνητές νοημοσύνες στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, θα καταλάβει ότι τα όρια του πραγματικού και του εικονικού αρχίζουν σε κάποιες περιπτώσεις να θολώνουν επικίνδυνα. Σε κάθε περίπτωση, τουλάχιστον σε φιλοσοφικό επίπεδο, η ιδέα της προσομοίωσης είναι γοητευτική και διανοητικά ερεθιστική.
Χρειάζεται κάποιος χρόνος κι αρκετή δόση διανοητικής ελευθερίας και πνευματικής ευελιξίας, κατ’ αρχήν, για να την αντιληφθεί κάποιος στην ολότητά της, να τη χωνέψει και να τη συζητήσει. Γι’ αυτό τον λόγο, ο δημιουργός του ντοκιμαντέρ δεν στέκεται μόνο σε όσους περιγράφουν τις εμπειρίες τους, αλλά προχωράει και στις απόψεις αναλυτών που έχουν πάρει την υπόθεση πιο σοβαρά.
Ενας από τους επιστήμονες που έχουν σκεφτεί αρκετά πάνω στην «υπόθεση της προσομοίωσης» είναι ο φιλόσοφος και καθηγητής στην Οξφόρδη, Νικ Μπόστρομ, ο οποίος έχει γράψει κι ένα από τα πιο επιδραστικά βιβλία για την υπερνοημοσύνη. Σε ένα άρθρο του το 2003, ο Μπόστρομ υποστηρίζει ότι ένα από τα ακόλουθα τρία επιχειρήματα είναι αληθές: 1. Ο ανθρώπινος πολιτισμός εξαφανίζεται πριν φτάσει στην προσομοίωση. 2. Ο ανθρώπινος πολιτισμός φτάνει σ’ ένα μετα-ανθρώπινο στάδιο, ανακαλύπτει την προσομοίωση αλλά την εγκαταλείπει. 3. Ζούμε σε μια προσομοίωση.
Ο Μπόστρομ πιστεύει ότι η τρίτη υπόθεση είναι πολύ πιθανή. Την πίστη του αυτή συμμερίζεται και ο παγκοσμίου φήμης επιχειρηματίας της Tesla και της Space X, ο Ελον Μασκ: «Σε λίγο», λέει, «το παιχνίδι θα γίνει αξεχώριστο από την πραγματικότητα». Η παραβολή του Σπηλαίου του Πλάτωνα μοιάζει να μην ήταν ποτέ πιο επίκαιρη. Οι άνθρωποι, αλυσοδεμένοι από τα δεσμά της πραγματικότητας, είναι υποχρεωμένοι να κοιτάζουν στον τοίχο ένα θέατρο σκιών. Αυτή η εικονική πραγματικότητα είναι η μόνη διαθέσιμη που έχουν. Οταν ένας επαναστάτης τούς δείξει ότι ζουν σε προσομοίωση, θα τον αμφισβητήσουν.
Πράγματι, έως το τέλος του προηγούμενου αιώνα, η συζήτηση περί προσομοίωσης αφορά μάλλον μερικούς γραφικούς και κάποιους πειραγμένους συνωμοσιολόγους. Από το ντοκιμαντέρ απουσιάζει αδικαιολόγητα ο σπουδαίος Γάλλος φιλόσοφος Ζαν Μποντριγιάρ, ο οποίος δεν ήταν καθόλου παρανοϊκός και είχε γράψει πολύ πειστικά για την προσομοίωση ήδη από τη δεκαετία του ’80. Το 1999 όμως έρχεται η μαζική κουλτούρα και οι αδελφοί Γουατσόφσκι με την ταινία «Μάτριξ» ν’ ανοίξουν ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία της ιδέας και τρόπον τινά να την κανονικοποιήσουν.
Τα άβαταρ
Στο ντοκιμαντέρ του Ασερ, οι άνθρωποι που λένε ότι ζουν σε μια προσομοίωση μιλούν με τα πρόσωπα καλυμμένα. Βλέπουμε τις ψηφιακές εκδοχές τους, τα τρισδιάστατα άβατάρ τους, που μοιάζουν με χαρακτήρες του παιχνιδιού Fortnite. Κάποιοι πιθανώς να φλερτάρουν με την ψυχοπαθολογία, όλοι όμως σίγουρα μοιράζονται το λεγόμενο «άγχος της προσομοίωσης».
Η πιο αμφίσημη κι ενοχλητική στιγμή της ταινίας είναι όταν ένας από τους συνεντευξιαζόμενους, ο Τζόσουα Κουκ, περιγράφει μέσα από τη φυλακή, απ’ όπου εκτίει ποινή 40 ετών, πώς δολοφόνησε τους θετούς γονείς του, θεωρώντας ότι ήταν ο Νίο, ο πρωταγωνιστής του «Μάτριξ», με το οποίο είχε παθολογική εμμονή. «Ο Τζόσουα», λέει ο σκηνοθέτης, «ήταν πολύ σαφής σχετικά με τον λόγο που ήθελε να συμμετάσχει στην ταινία. Θέλει να προσεγγίσει εφήβους που βρίσκονται σε σύγχυση, ώστε να μην κάνουν τα ίδια λάθη που έκανε κι εκείνος».
Η πανδημία και ο εγκλεισμός ως καταλύτες της θεωρίας
Οσο γραφική κι αν είναι η συζήτηση, στις μέρες μας αποκτά μια παράξενη επικαιρότητα. Ο εγκλεισμός λόγω της πανδημίας, η επιταχυνόμενη ψηφιοποίηση της ζωής, η επικράτηση του εικονικού έναντι του φυσικού, δεν μπορούν παρά να κάνουν την υπόθεση της προσομοίωσης αρκετά οικεία.
«Σε καμία άλλη φάση της Ιστορίας δεν κοιτούσαν οι άνθρωποι τα πρόσωπά τους όπως εμείς, που προσπαθούμε να ζήσουμε σ’ αυτή την πραγματικότητα του Zoom», λέει ο παραγωγός του ντοκιμαντέρ, Ρος Μ. Ντίνερσταϊν. «Προφανώς δεν θα ήθελα να είχε συμβεί ποτέ η πανδημία, αλλά με τη γυναίκα μου αστειευόμαστε τους τελευταίους μήνες λέγοντας “μπορεί, παρακαλώ, να πάει κάποιος να κάνει επανεκκίνηση του ρούτερ;” Μοιάζει όλο αυτό να μην είναι πραγματικό. Πιάνω τον εαυτό μου να βγάζει βόλτα τον σκύλο, με τη μάσκα μου, και να βλέπω όλο αυτό τον κόσμο με τις μάσκες και τα σκυλιά τους, και να νιώθω ότι ζω σε προσομοίωση».
Ο σκηνοθέτης, από την άλλη, σημειώνει: «Είτε ζούμε σε προσομοίωση είτε όχι, εξακολουθούμε να έχουμε την υποχρέωση να προσέχουμε τους άλλους και να παίρνουμε τη ζωή στα σοβαρά. Μπορούμε να σκεφτόμαστε εναλλακτικές πραγματικότητες, αλλά αυτή είναι η πραγματικότητα που μοιραζόμαστε. Αυτή με απασχολεί κι εμένα».
Το φιλμ τελικά εστιάζει στην ηθική, στο πώς αντιμετωπίζουμε τους άλλους στο εδώ και τώρα. Η προσομοίωση, ο εικονικός κόσμος όπου τα πάντα είναι εφικτά, δεν μπορεί να είναι άλλοθι να κάνεις ό,τι σου καπνίσει, όπως ίσως σου διδάσκει το βιντεοπαιχνίδι αλλά και η μυθοπλασία. Ο άνθρωπος χωρίς αξίες, όρια κι αγάπη είναι ένα επικίνδυνο αυτόματο.
Το ντοκιμαντέρ «Σφάλμα στο Μάτριξ» προβάλλεται στο τμήμα Top Docs του 23ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, που θα διεξαχθεί online από τις 4 έως τις 14 Μαρτίου 2021. Το ντοκιμαντέρ θα είναι διαθέσιμο για όλη τη διάρκεια της διοργάνωσης μέσω της ψηφιακής πλατφόρμας του φεστιβάλ online.filmfestival.gr.