Δεν χρειάζεται να είναι κανείς βιβλιοφάγος για να διαπιστώσει ότι ενόψει της 25ης Μαρτίου του 2021 κυκλοφορούν πολλές νέες ιστορικές εκδόσεις με θέμα την Ελληνική Επανάσταση. Αραγε πρόκειται για μια τάση αποκλειστικά συγκυριακή ή ταυτόχρονα σηματοδοτεί και μια μικρή ιστοριογραφική στροφή; Σύμφωνα με τον Πασχάλη Κιτρομηλίδη, ισχύουν και τα δύο. Η αναμονή της 200ής εθνικής επετείου, λέει ο ακαδημαϊκός και ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών, λειτουργεί κατ’ αρχήν ως κίνητρο ώστε πολλοί ερευνητές να καταθέσουν τις μελέτες τους για το 1821. Υπάρχει όμως και κάτι ακόμη.
«Επειδή η 150ετηρίδα της Επανάστασης το 1971 είχε γίνει αντικείμενο καπηλείας από τη δικτατορία, τώρα είναι ευκαιρία να τιμηθεί η επέτειος όπως της αρμόζει: ως μνημόνευση του αγώνα των Ελλήνων για ανεξαρτησία, τον οποίο εορτάζει πλέον η δημοκρατική Ελλάδα», τονίζει στην «Κ» ο κ. Κιτρομηλίδης και συνεχίζει: «Ετσι, πίσω από όλες αυτές τις δράσεις και τις εκδόσεις, υπάρχει και η ανάγκη να ξανασκύψουμε στην Ελληνική Επανάσταση και να τη στοχαστούμε σαν μια καταλυτικής σημασίας αλληλουχία γεγονότων που παρήγαγαν τη σύγχρονη Ελλάδα. Μετά το 1974, το θέμα είχε παραγκωνιστεί από τους ιστορικούς. Καλό θα ήταν βέβαια, εκτός από τις νέες δουλειές, να μην αγνοηθεί και το κεκτημένο της επιστημονικής γνώσης που έχουμε αποκτήσει μέχρι τώρα».
Η αναφορά στην κεκτημένη γνώση και στις νέες προσεγγίσεις δεν είναι τυχαία. Ανήμερα τη φετινή επέτειο του 1821 θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Harvard University Press (και κατόπιν από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) ένας τόμος 800 σελίδων σε επιμέλεια του Πασχάλη Κιτρομηλίδη και του ομότιμου καθηγητή Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Κωνσταντίνου Τσουκαλά, με τίτλο «The Greek Revolution. A Critical Dictionary» και με βασικό άξονα αυτόν ακριβώς τον συνδυασμό: «Παραίνεσή μου προς τους συγγραφείς του τόμου ήταν να σκεφτούν ποια είναι η συμβατική άποψη για το θέμα που ανέλαβαν και κατόπιν να το μελετήσουν, ώστε είτε να επιβεβαιώσουν την άποψη αυτή είτε να την αναθεωρήσουν», εξηγεί ο κ. Κιτρομηλίδης.
Μια ματιά στα περιεχόμενα του τόμου αρκεί για να γίνει προφανής η φιλοδοξία του εγχειρήματος: 46 δοκίμια, γραμμένα από 39 συγγραφείς (μεταξύ των οποίων ο Νίκος Αλιβιζάτος, η Μαρία Ευθυμίου, ο Ρόντρικ Μπίτον κ.ά.), καλύπτουν πεδία όπως τα ιστορικά συμφραζόμενα της Ελληνικής Επανάστασης, τα πρόσωπα που επηρέασαν ή επηρεάστηκαν από την πορεία της (όπως οι επώνυμοι αλλά και ανώνυμοι ήρωες και ηρωίδες), οι σημαντικές τοποθεσίες της (ακόμη και οι «αδικημένες», όπως η Σάμος, που έμεινε εκτός νεοσύστατου ελληνικού κράτους παρότι επί δέκα χρόνια αναχαίτιζε τις απόπειρες απόβασης των Οθωμανών), οι θεσμοί που ανέδειξε, αλλά και οι ιδέες που την επηρέασαν. Παρά τον υπότιτλο του τόμου, ωστόσο, δεν πρόκειται για λεξικό κλασικού τύπου με κωδικοποιημένα λήμματα, αλλά για ένα σύνολο μεγάλων δοκιμιακών συνθέσεων, στα πρότυπα του «Dictionnaire critique de la Révolution française» που είχε κυκλοφορήσει το 1989 στη Γαλλία, στη 200ετηρίδα της Γαλλικής Επανάστασης.
Ο ίδιος ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης συνέγραψε τα κεφάλαια για την Κρήτη, την Κύπρο και την επίδραση του Διαφωτισμού, καθώς και την εισαγωγή του τόμου. «Εκεί, προσπαθώ να τοποθετήσω το δράμα της Ελληνικής Επανάστασης στο ευρύτερο περίγραμμα της Εποχής των Επαναστάσεων», λέει στην «Κ» αναφερόμενος σε έναν όρο που εισήχθη από τον ιστορικό Ρόμπερτ Ρόσγουελ Πάλμερ και επεκτάθηκε από τον Ερικ Χόμπσμπαουμ. «Συζητώ για την έννοια υπό την οποία συνιστούν πράγματι επανάσταση αυτά που συνέβησαν στην Ελλάδα. Επίσης, τονίζω τη διεθνή σημασία της Ελληνικής Επανάστασης: μετά την επιβολή της Παλινόρθωσης στην Ευρώπη από το συνέδριο της Βιέννης, ο ξεσηκωμός των Ελλήνων το 1821 και το καταπληκτικό επίτευγμα της επιβίωσής του για δέκα χρόνια σηματοδότησε την αναβίωση της Εποχής των Επαναστάσεων στην Ευρώπη, που συνεχίστηκε με επαναστάσεις στη Γαλλία, στο Βέλγιο, στην Ιταλία και κορυφώθηκε το 1848 με τη λεγόμενη “άνοιξη των ευρωπαϊκών λαών”. Ολα αυτά συνδέονται με την Ελληνική Επανάσταση», υπογραμμίζει ο κ. Κιτρομηλίδης.
Θα μπορούσε, βέβαια, να αναρωτηθεί κανείς εάν τελικά το 1821 ήταν προϊόν της Εποχής των Επαναστάσεων ή κάτι σαν τομή. «Ηταν και τα δύο», αποκρίνεται ο κ. Κιτρομηλίδης. «Η Ελληνική Επανάσταση ήταν ένα πολύπλοκο και ευρέως διακλαδωμένο φαινόμενο. Σηματοδοτεί την εμφάνιση του νέου ελληνισμού στο προσκήνιο της Ιστορίας ως μοντέρνου έθνους που επιζητά τη δημιουργία του δικού του κυρίαρχου εθνικού κράτους. Ηταν μια μεγάλη καμπή, που λειτούργησε ως πηγή έμπνευσης όχι μόνο για του Ελληνες αλλά και για άλλους λαούς. Το “Greek Question” ήταν ένα από τα κεντρικά ζητήματα της διεθνούς διπλωματίας για δέκα χρόνια. Η φιλελληνική κίνηση στην Ευρώπη και στην Αμερική ήταν ένας τρόπος να ακουστεί το αίτημα της ελευθερίας των λαών, που εξέφραζαν τα αιτήματά τους διά των φιλελληνικών κινημάτων. Οταν οι Ιταλοί υποστηρίζουν την Ελληνική Επανάσταση, ζητούν και τη δική τους απελευθέρωση. Οταν οι Αμερικανοί υποστηρικτές του αγώνα των Ελλήνων μιλούν για ελευθερία των Ελλήνων, συγχρόνως εννοούν και τον τερματισμό της δουλείας στις ΗΠΑ».
Ποιο είναι όμως το νόημα μιας εθνικής, ενθυμητικής επετείου σε μια θεωρητικά ειρηνική, παγκοσμιοποιημένη κοινωνία; «Είναι εντελώς λάθος να νομίζουμε ότι η παγκοσμιότητα ενός μεγάλου φάσματος της ανθρώπινης δραστηριότητας έχει καταργήσει τα έθνη και τις εθνικές ταυτότητες», καταλήγει ο κ. Κιτρομηλίδης. «Οι λαοί που ζουν καταπιεσμένοι ως θύματα ακραίων ανισοτήτων στον πλανήτη επιζητούν την εθνική τους χειραφέτηση και αυτοδιάθεση. Στην Ευρώπη, σκεφτείτε το φαινόμενο του Ηνωμένου Βασιλείου με το κίνημα ανεξαρτησίας της Σκωτίας. Οι κοινωνίες της νεωτερικότητας παραμένουν εθνικές κοινωνίες. Το εθνικό αίσθημα παραμένει ισχυρό, αλλά χρειάζεται διαπαιδαγώγηση από υπεύθυνες πολιτικές και πνευματικές ηγεσίες, ώστε να μη γίνεται έρμαιο του λαϊκισμού και διάφορων ακραίων σχηματισμών, αλλά να παραμένει προσηλωμένο στις αξίες της ελευθερίας, της δημοκρατικής διακυβέρνησης και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Δεν είναι ασύμβατα τα παραπάνω με το εθνικό συναίσθημα. Αυτό νομίζω ότι είναι και το νόημα της δικής μας εθνικής επετείου».
Διαβάστε επίσης:
• «Σκέψεις πάνω στο 1821» με τον Μαρκ Μαζάουερ
• Διεθνές συνέδριο για τον Αγώνα του 1821
• Η τέχνη πριν και μετά την Ιστορία