ΜΗΝΑΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ
Ηλιοκεντρικό Σύστημα και ζωή
στο Διάστημα το 1821
εκδ. iWrite, 2020, σελ. 202
Με την ευκαιρία του εορτασμού των 200 ετών από την Επανάσταση του 1821, ένα βιβλίο που μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση αφορά μια ελάχιστα γνωστή (σ’ εμένα τουλάχιστον) ιδεολογική διαμάχη που ξεκίνησε δεκαετίες πριν, αλλά συνεχίστηκε και μερικές δεκαετίες μετά την Επανάσταση του 1821. Αναφέρομαι στο βιβλίο «Ηλιοκεντρικό Σύστημα και ζωή στο Διάστημα το 1821» του Μηνά Παπαγεωργίου, το οποίο βρήκα ιδιαιτέρως επίκαιρο, διαφωτιστικό αλλά και διαφορετικό από τα συνηθισμένα.
Πρόκειται για ένα βιβλίο το οποίο ξεκινάει αρχικά με τις αντιλήψεις που είχαν οι αρχαίοι για τη θέση της Γης στο Διάστημα, φτάνοντας, επιγραμματικά σχεδόν, μέχρι και τον 18ο αιώνα, προχωρώντας όμως, με πολλές λεπτομέρειες και αναφορές, στις αντιλήψεις της ελληνικής διανόησης στη διάρκεια των επόμενων 150 ετών και μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. Ιδιαίτερο μάλιστα ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι τελευταίες σελίδες του βιβλίου που αναφέρονται στις αντιλήψεις οι οποίες διαμορφώθηκαν αμέσως μετά την έναρξη της διαστημικής εποχής και τον καταιγισμό των νέων γνώσεων της επιστήμης. Από εκεί κι έπειτα, φυσικά, τα πράγματα καταλάγιασαν και δύσκολα ακούγεται πλέον κάποια παρόμοια διαφωνία ως μια ακραία ουσιαστικά παραφωνία.
Οπως αναφέρει κι ο ίδιος ο συγγραφέας, πρόκειται για «έναν πρωτοφανή πόλεμο σχετικά με την κατεύθυνση της ελληνικής Παιδείας, τους πυλώνες των χαρακτηριστικών ενός κράτους έτοιμου να γεννηθεί, τον ιδεολογικό προσανατολισμό των κατοίκων του και σε τελική ανάλυση τη φύση της νεοελληνικής ταυτότητας, που εν πολλοίς καθορίζει τις ζωές και το περιβάλλον μας μέχρι και σήμερα». Για να υποστηρίξει τις διατυπωμένες του θέσεις, ο συγγραφέας καταγράφει με ενάργεια και σχετικές λεπτομέρειες τις απόψεις πολλών Ελλήνων διανοητών του 18ου και 19ου αιώνα για να περιγράψει τη διαμάχη μεταξύ των Διαφωτιστών και του Κλήρου, με αποτέλεσμα «τις σφοδρές αντεγκλήσεις, τη συγγραφή δεκάδων σχετικών βιβλίων και επιστολών, πολλές ίντριγκες και διαξιφισμούς… αφού το πεδίο αντιπαράθεσης ήταν ξεκάθαρα ιδεολογικό και φιλοσοφικό-θεολογικό» με βάση την ιδέα περί ηλιοκεντρισμού που, «σύμφωνα με το Πατριαρχείο και τους κύκλους που το περιέβαλλαν, αντιβαίνει στο γράμμα των Αγίων Γραφών, αποτελώντας στοιχείο αθεΐας».
Διαβάζοντας το βιβλίο αυτό ο αναγνώστης περιηγείται γοητευμένος κυριολεκτικά από τις αντιλήψεις που επικρατούσαν στο απάνθισμα της ελληνικής διανόησης που έδρασε την εποχή εκείνη, περιγράφοντας, σύντομα αλλά περιεκτικά, τις σχετικές θέσεις τους.
Στις περιγραφές αυτές περιλαμβάνονται οι απόψεις του Κερκυραίου θεολόγου Νικηφόρου Θεοτόκη (1731-1800), του Ιώσηπου Μοισιόδακα (1725-1800) καθώς και του δημοφιλέστερου εκ των μαθητών του Μοισιόδακα, του Ρήγα Βελεστινλή (1757-1798), γνωστότερου και ως Ρήγα Φεραίου. Μεταξύ εκείνων των Διαφωτιστών που διαδραμάτισαν έναν πολύ σημαντικό ρόλο στη διάδοση της ηλιοκεντρικής θεωρίας στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα περιλαμβάνονται επίσης και ο λόγιος, διπλωμάτης και φυσικομαθηματικός Παναγιώτης Κοδρικάς (1762-1827) και ο Λαρισαίος φιλόσοφος, μεταφραστής και ιστορικός Κωνσταντίνος Κούμας (1777-1836). Στην ίδια κατηγορία περιλαμβάνεται επίσης και ο λόγιος Δημήτριος Δάρβαρις (1757-1823) αλλά και ο λόγιος κληρικός Δημήτριος Δανιήλ Φιλιππίδης (περ. 1750-1832), με καταγωγή από τις Μηλιές του Πηλίου.
Από τις Μηλιές καταγόταν επίσης και ο κληρικός, φυσικομαθηματικός, συγγραφέας και εκδότης Ανθιμος Γαζής (1764-1828), που περιλαμβάνεται στις μεγαλύτερες μορφές του νεοελληνικού Διαφωτισμού, όπως ήταν και ο Γιαννιώτης διδάσκαλος Αθανάσιος Ψαλίδας (1767-1829). Στη διανοητική παραγωγή εκείνης της εποχής ο συγγραφέας συγκαταλέγει επίσης και τις ιδέες του γεννημένου στα Κύθηρα ιατροφιλόσοφου και φυσικομαθηματικού Κωνσταντίνου Βαρδαλάχου (1755-1830) που καταγόταν από τη Χίο, αν και ήταν μάλλον ο λιγότερο δημοφιλής στο ευρύ κοινό. Από τη Χίο καταγόταν επίσης και ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833), που αποτέλεσε τον λαμπρότερο εκπρόσωπο του νεοελληνικού Διαφωτισμού και αποδείχθηκε ο κυριότερος «εγκέφαλος» σχετικά με τη διάδοση των ευρωπαϊκών αντιλήψεων στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Στον ίδιο κατάλογο περιλαμβάνεται επίσης και ο λόγιος και διδάσκαλος Βασίλειος Γεωργαντής, γνωστότερος ως Βενιαμίν ο Λέσβιος (1759 ή 1762-1824), που είχε αναμφισβήτητα τη μεγαλύτερη συνεισφορά στη διάδοση και προώθηση του ηλιοκεντρικού συστήματος.
Στο στρατόπεδο των λογίων εκείνων που εναντιώθηκαν στους ηλιοκεντριστές, περιλαμβάνεται ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Χρύσανθος Νοταράς (1660-1731), με καταγωγή από την Αχαΐα, παρόλο που είχε συναντήσει στο εξωτερικό και συζητήσει σχετικά με τον διάσημο αστρονόμο και μαθηματικό Τζοβάνι Κασίνι (1625-1712).
Δεύτερος Πατριάρχης στη λίστα του βιβλίου περιλαμβάνεται ο Ιεροσολύμων Ανθιμος (1717-1808) καθώς και ο επίσκοπος Αθηνών Μελέτιος (1661-1714), ο οποίος συνέγραψε μια εργασία υπό τον τίτλο «Επιτομή της Αστρονομίας», στην οποία εκφράζει την ξεκάθαρη προτίμησή του στο πτολεμαϊκό σύστημα. Ενας άλλος λόγιος που άσκησε έντονη κριτική στο ηλιοκεντρικό σύστημα ήταν και ο μοναχός Κύριλλος Πατρεύς ή Κύριλλος Λαυριώτης, καθώς και ο Κερκυραίος κληρικός, συγγραφέας, μεταφραστής και διατελέσας διευθυντής της Αθωνιάδας Ακαδημίας, Ευγένιος Βούλγαρης (1716-1806), ακόμη μία προσωπικότητα λογίων της εποχής που δεν ασπάζονταν τον ηλιοκεντρισμό. Στην ίδια κατηγορία περιλαμβάνεται και ο Αθανάσιος Τούλιος ή Πάριος (1721-1813), λόγω της καταγωγής του από την Πάρο, αλλά και ο διδάσκαλος των επιστημών και σχολάρχης της Μεγάλης του Γένους Σχολής Σέργιος Μακραίος (1740-1819).
Στη συνέχεια και ως επέκταση της ιδεολογικής σύγκρουσης ηλιοκεντριστών – γεωκεντριστών στον ελλαδικό χώρο, ο συγγραφέας παρουσιάζει και μια άλλη διαμάχη μεταξύ Διαφωτιστών και χριστιανών λογίων. Οπως γράφει χαρακτηριστικά, «είναι αρκετά δύσκολο να συνειδητοποιήσουμε ότι, από τα μέσα του 18ου αιώνα έως και τις παραμονές της Επανάστασης, Ελληνες στοχαστές φιλονικούσαν μέσω συγγραφικών έργων και επιστολών για το εάν υπάρχει νοήμων ζωή σε άλλους πλανήτες ή για το εάν το ανθρώπινο όραμα για μελλοντικά διαστημικά ταξίδια εντάσσεται ή όχι σε ένα πλαίσιο ύβρεως προς τον Θεό».
Η προσοχή στον Δαρβίνο
Παρ’ όλα αυτά, οι αντεγκλήσεις για την ύπαρξη άλλων κατοικημένων κόσμων στο σύμπαν σταματούν το ίδιο απότομα, όπως ακριβώς ξεκίνησαν, αφού η εγκαθίδρυση της άποψης για την ορθότητα του ηλιοκεντρισμού θεωρείται πλέον δεδομένη, από το 1850 και εξής, «ιδίως από τη στιγμή που η προσοχή της Εκκλησίας για επιστημονικά ζητήματα στρέφεται, πλέον, στη δαρβινική θεωρία και την αντιμετώπισή της».
Την περίοδο αυτή ο Θεσσαλός φυσικός, ιατρός και κληρικός Διονύσιος Πύρρος (1777-1853) αποτελεί ακόμα έναν υποστηρικτή του ηλιοκεντρισμού στα μετεπαναστατικά χρόνια, όπως ήταν άλλωστε και ο φιλόσοφος Θεόφιλος Καΐρης (1784-1853) ο οποίος «υπήρξε επίσης και θιασώτης των πληθύων κόσμων, αναπτύσσοντας μάλιστα την άποψη της μετενσάρκωσης των ψυχών από πλανήτη σε πλανήτη. Οι ιδέες του αυτές δεν πέρασαν απαρατήρητες από την Εκκλησία, επιβαρύνοντας μάλιστα το κατηγορητήριό του κατά τη διάρκεια των διώξεων που υπέστη». Στη διαμάχη επιστήμης και θρησκείας ο συγγραφέας παρουσιάζει επίσης και την περίπτωση του μοναχού και ησυχαστή στη Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου Κοσμά Φλαμιάτου (1786-1852), ενώ προς τα τέλη του 19ου αιώνα, ακόμη μία ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί και ο ιεροκήρυκας Απόστολος Μακράκης (1831-1905). «Από τη μεριά του ο Μακράκης δεν αμφισβητεί τον ηλιοκεντρισμό αλλά αποπειράται να αποδείξει ότι η Βιβλική αφήγηση για τη δημιουργία του κόσμου ταυτίζεται με τις απόψεις της σύγχρονης επιστήμης».
Ο κ. Παπαγεωργίου κλείνει το ενδιαφέρον πόνημά του με την προσπάθεια διερεύνησης της βασικής του αναζήτησης ως το αν και κατά πόσον υπήρξε συνέχιση και στον 20ό αιώνα των απόψεων διαφόρων «θρησκόληπτων διαμορφωτών της κοινής γνώμης επί των κοσμολογικών ζητημάτων (…) ποιες ήταν οι συνέπειες του θριάμβου της επιστήμης της Διαστημικής (…) και πόσο επηρέασαν όλα αυτά το πεδίο του εγχώριου εκπαιδευτικού συστήματος».
Σε αυτό το σημείο ειδική αναφορά πρέπει να γίνει, τέλος, και στις ομιλίες των Ιγνάτιου Μοσχάκη (1847-1903) και Μιχαήλ Καλοποθάκη (1825-1911) στον χώρο του Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός, στο πλαίσιο της απόπειράς τους να αντιπαρατεθούν με τις επιστημονικές εξελίξεις στην Αστρονομία και στη θεωρία της εξέλιξης των ειδών. Στο τελικό συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο συγγραφέας διαπιστώνει ότι «η έστω και καθυστερημένη επικράτηση του ηλιοκεντρισμού στον τόπο μας αποτέλεσε μία από τις ελάχιστες ιδεολογικές μάχες που κατάφερε να κερδίσει το ρεύμα του νεοελληνικού Διαφωτισμού».
* Ο κ. Διονύσης Σιμόπουλος είναι επίτιμος διευθυντής του Ευγενιδείου Πλανηταρίου.