Τιμή σε μια μεγάλη Ελληνίδα

Αναδρομική έκθεση στο Τελλόγλειο Ιδρυμα, αφιερωμένη στην ευεργέτιδά του, γλύπτρια Ιωάννα Σπητέρη

5' 39" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Το Τελλόγλειο άργησε είκοσι χρόνια. Δεν θα μπορούσε ωστόσο να βρει πιο συμβολική περίοδο στην εικοσαετή του επέτειο για να τιμήσει τη γλύπτρια Ιωάννα Σπητέρη, μία από τις πρώτες και σημαντικότερες ευεργέτιδές του.

Τιμή σε μια μεγάλη Ελληνίδα-1Η αναδρομική έκθεση στο σύνολο του έργου της «ανοίγει» (διαδικτυακά) τον φετινό εκθεσιακό κύκλο μετά τα αλλεπάλληλα κύματα της πανδημίας, αποκαλύπτοντας στο κοινό μια άγνωστη σχεδόν στην Ελλάδα καλλιτέχνιδα, μια Ευρωπαία δημιουργό της σύγχρονης γλυπτικής τέχνης, μια ανήσυχη γυναίκα, πρωτοποριακή για την εποχή της.
«Ιωάννα-Govanna-Jeanne Spiteris/Σπητέρη» ήταν η καλλιτεχνική της υπογραφή από την οποία αντλείται ο τίτλος της έκθεσης. Το έργο της, πέρα από τη σπουδαιότητά του, αλλά και η ίδια της η ζωή είναι και μια κατάθεση μαρτυρίας. Γεννημένη το 1920 με σμυρναίικη καταβολή έζησε τον πόλεμο και την Κατοχή, μοίρασε τη ζωή και την καλλιτεχνική της διαδρομή ανάμεσα στην Αθήνα, τη Βενετία (1959-1963) και το Παρίσι (1963-1981) όπου διατηρούσε εργαστήρια, ωρίμασε καλλιτεχνικά στην καρδιά της Ευρώπης.

Το ανήσυχο πνεύμα της, η συμπόρευσή της με τον διανοητή, ιστορικό τέχνης, τεχνοκριτικό σύζυγο της Τώνη Σπητέρη, οι συναναστροφές της με σπουδαίες προσωπικότητες της εποχής (Βέντοβα, Τζιακομέτι, Ρεστανί, Ραντό, Φοτριέ), οι ζυμώσεις με σημαντικούς σύγχρονους ομοτέχνους της (Σκλάβο, Λυμπεράκη, Φιλόλαο, Τάκι, Δανιήλ, Κανιάρη, Κεσσανλή, τη Σίμωσι, τη Μυλωνά, τη Χατζή κ.ά.), διαμόρφωσαν την εικαστική της ταυτότητα.

«Η απογοήτευση και η απελπισία από την Κατοχή και τον Εμφύλιο την έσπρωξαν μακριά από την Αθήνα, για να ξεκινήσει μια δημιουργική πορεία με διακρίσεις και διεθνή βραβεία, ατομικές και ομαδικές εκθέσεις, με έργο σημαντικό σε πολλά μουσεία ανά τον κόσμο, δημόσιους χώρους και ιδιωτικές συλλογές», μας εξηγεί η διευθύντρια του Τελλογλείου Αλεξάνδρα Βουτυρά, ομότιμη καθηγήτρια του ΑΠΘ.

Το όνομα του ζεύγους Τώνη και Ιωάννας Σπητέρη έμελλε να ταυτιστεί απόλυτα με το Τελλόγλειο Ιδρυμα. Ακούραστοι συλλέκτες και οι δύο μοιράστηκαν από νωρίς (1984) το όραμα της Αλίκης Τέλλογλου και την εργώδη προσπάθειά της να ιδρύσει ένα σχολείο για την τέχνη στην επαρχία.
Το πολύτιμο αρχείο του Τώνη Σπητέρη, με περισσότερα από 84.000 τεκμήρια (χειρόγραφα επιστολές, έντυπα εκθέσεων, φωτογραφίες, αρχείο του ελληνικού και διεθνούς

Τύπου για την ελληνική και παγκόσμια τέχνη, τους καλλιτέχνες, την Ιστορία, την πολιτική και τον πολιτισμό), η βιβλιοθήκη του και οι συλλογές των έργων τους προστέθηκαν αμέσως στη μεγάλη δωρεά της συλλογής Τέλλογλου.

«Η έκθεση της Ιωάννας στο Τελλόγλειο, που καθυστέρησε για διάφορους λόγους, ήταν μια οφειλή στην καλλιτέχνιδα. Το πληθωρικό έργο της ήταν πάντα ιδιαίτερα πολύπλοκο και απαιτητικό στη διαχείρισή του», αναφέρει στον τόμο της έκθεσης η κ. Βουτυρά. Η διαδικασία αυτή, όπως μας εξηγεί, απαιτούσε χρόνο και υπαλληλικό προσωπικό. Βρήκαν και τα δύο διαθέσιμα με το απότομο σταμάτημα του χρόνου που επέβαλε η πανδημία. 

«Ταξινομήσαμε τις θεματικές μας ενότητες (γλυπτά, ζωγραφικά, χαρακτικά, ολόκληρα νοικοκυριά – δωρεές), υλικό από το όποιο χρησιμοποιήσαμε το 1/5. Η εκ νέου καταγραφή περίπου 10.000 έργων της συλλογής του ιδρύματος, η τεκμηρίωση, η επιστημονική επανατοποθέτησή του μας δίνει πλέον τη δυνατότητα να αξιοποιήσουμε στο μέγιστο το σύνολο της συλλογής. Με την άνεση του χρόνου μελετήσαμε το έργο της, το συντηρήσαμε, ανακατασκευάσαμε μακέτες με απόλυτο σεβασμό στις γραπτές (συνήθως στα γαλλικά) οδηγίες της, διαβάσαμε τα σχέδια, τις σκέψεις της, παραλλαγές, προπάντων τη γνωρίσαμε», σημειώνει η κ. Βουτυρά.

Η έκθεση είναι αποκαλυπτική. Το εικαστικό της σύμπλεγμα, από το 1963 ώς το τέλος της ζωής της (2000), συνθέτουν κατασκευές από ξύλο, μέταλλο, χαρτόνι, πλέξι γκλας, μακέτες, κολάζ σε μια πανδαισία χρωμάτων όπου κυριαρχούν το μπλε, το κόκκινο, το κίτρινο, το μαύρο και το λευκό.

Στον θαυμαστό της κόσμο εντάσσονται γλυπτά μικρής κλίμακας από μεγάλα έργα που στολίζουν δημόσιους χώρους και αυλές σχολείων στη Γαλλία και σε διάφορες χώρες, σχέδια από ανάγλυφες ζωφόρους, κολάζ και προσχέδια για τα σόκορα κτιρίων του Παρισιού, αφίσες, φωτογραφίες και μακέτες από την έκθεση της στην όπερα «Λα Φενίτσε» (1968) της Βενετίας, ενώ μια μεταλλική της κατασκευή για παράθυρο τοποθετήθηκε μόνιμα στην όψη του Τελλόγλειου.

Οι ποικίλες και σύνθετες κατασκευές προσκαλούν τον επισκέπτη να παραβεί τον συνήθη κανόνα των εκθέσεων: «Αγγίξτε για να κάνετε τους δικούς σας συνδυασμούς».

Τιμή σε μια μεγάλη Ελληνίδα-2
Η έκθεση «Ιωάννα-Govanna-Jeanne Spiteris/Σπητέρη» στο Τελλόγλειο Ιδρυμα Τεχνών στη Θεσσαλονίκη.

Ενα άγνωστο κείμενό της

Τις πληγές από τον πόλεμο η Ιωάννα Σπητέρη αποτυπώνει στην πρώτη, αφαιρετική και εξπρεσιονιστική γλυπτική της από χαλκό και μέταλλο με «επιθετικές αιχμές και μπαρόκ στοιχεία». Τα έργα αυτά εντάσσονται στην «γκρίζα» περίοδο της Βενετίας (1959-1963). Ορισμένα αντιπροσωπευτικά της έργα βλέπουμε στην εισαγωγή της έκθεσης («Απελπισία» βραβευμένο στην Πάντοβα, «Μινώταυρος», «Η μάχη των Κενταύρων, «Κλυταιμνήστρα»), προτού κάνει την απότομη εικαστική στροφή για να περάσει (1963) στην ήρεμη «πολύχρωμη» περίοδο του Παρισιού με διαρκείς αναζητήσεις σε πιο στέρεες μορφές.

Είναι εμφανής η κάθετη γραμμή που τραβάει, η μετάβασή της από τον ζόφο στο φως, από την απελπισία στην ελπίδα, από τη σκιά του θανάτου στη χαρά της ζωής, τόσο συμβολική στις μέρες μας και τις δραματικές συνθήκες από τον φονικό ιό που διανύουμε.

Ωστόσο, αυτή τη συναισθηματική αποφόρτιση από τις ζοφερές μνήμες της Κατοχής σε εξπρεσιονιστικά γλυπτά από χαλκό με επιθετικές αιχμές, περιγράφει και σε ένα αυτοβιογραφικό της κείμενο που γράφτηκε στη Βενετία στις 25 Απριλίου 1987, ένα χρόνο μετά τον θάνατο του συζύγου της Τώνη Σπητέρη, όταν απέμεινε να παλεύει μόνη της δυσκολίες και φαντάσματα. Απόσπασμα από το ανέκδοτο χειρόγραφο κείμενό της, για τα βιώματα της 4ης Δεκεμβρίου του 1944, δημοσιεύει σήμερα η «Κ»: 
«Μετά από τον ενθουσιασμό της απελευθέρωσης άρχισαν οι διωγμοί και ο τρομερός εμφύλιος πόλεμος. Στο διάστημα των Δεκεμβριανών, ακόμα θυμάμαι πώς γύρισα σπίτι στις 4 του Δεκέμβρη 1944 αφού πέρασα μια ολόκληρη νύχτα στο σπίτι ενός φούρναρη στην οδό Δεριγνύ και Φυλής. (…)

»Το πρωί εκείνης της μέρας είχα κατέβει στο κέντρο για δουλειές. Στο γυρισμό όμως είχαν αρχίσει οι μάχες. Η Πατησίων ήτανε αδιάβατη από τις σφαίρες που διασταυρώνονταν στη μέση του δρόμου. Βρήκα μιαν Εγγλέζα με φανερά τα χαρακτηριστικά της ράτσας της που κρατούσε μιαν ανθοδέσμη. Την πήρα αγκαζέ και περάσαμε απέναντι. Μετά άρχισε η Οδύσσεια. Τοίχο τοίχο προχωρούσα προς την Αχαρνών. Στη Φυλής έστριψα δεξιά για να μπορέσω να φτάσω στην Κεφαλληνίας και να πάω σπίτι. Μόλις κατά τις πέντε το απόγεμα βρέθηκα Δεριγνύ και Φυλής. Δεν μπορούσα να διασχίσω τον δρόμο. 

»Πέφτανε σφαίρες. Εφτασε πέντε η ώρα και σταμάτησε η κυκλοφορία. Μαζεύτηκαν και μερικοί άλλοι και τότε ένας φούρναρης άνοιξε την πόρτα του και μας είπε να περιμένουμε μέσα. Ητανε η τελευταία φορά που έφαγα ψωμί. Ολη τη νύχτα (γινότανε στη Δεριγνύ η μάχη της Ειδικής Ασφάλειας) πέφτανε σφαίρες και βλήματα στην αυλή του σπιτιού.

»Η ψυχή μου σπάραζε στην ιδέα πως ο Τώνης από την αγωνία του θα είχε βγει να με γυρεύει στους δρόμους. Φοβόμουνα για κείνον. Ητανε ό,τι πιο ακριβό είχα στη ζωή μου. Μόλις ξημέρωσε, αφού περάσαμε αμίλητοι όλη τη νύχτα γιατί δεν ξέραμε τι είναι ο πλαϊνός μας, βγήκα στον δρόμο. Η μάχη είχε τελειώσει.
Στον γυρισμό και ακριβώς στη γωνία Κεφαλληνίας αντίκρυσα σ’ έναν τοίχο τα πεταμένα μυαλά κάποιου νεκρού. Με τα πονεμένα μου γόνατα συνέχισα τον δρόμο μου και κάποτε έφτασα στο σπίτι».
 
Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 12 Σεπτεμβρίου.

comment-below Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή
MHT