Τον Σεπτέμβριο του 2002, στη βυζαντινή «μαύρη εκκλησία» (Καρανλίκ) στην Καππαδοκία, ο Ιρλανδοαμερικανός Τζον Ντόμινικ Κρόσαν παρατήρησε μια τοιχογραφία που ο τίτλος της δεν ταίριαζε σε τίποτε απ’ όσα γνώριζε εδώ και 67 χρόνια. Η τοιχογραφία ήταν η Ανάσταση του Χριστού, αλλά για τον Κρόσαν, πρώην καθολικό ιερέα, η βυζαντινή/ανατολική απεικόνιση της Ανάστασης δεν είχε καμία σχέση με τη δυτική και έτσι ξεκίνησε μια έρευνα 15 ετών σχετικά με την ιστορία, την εξέλιξη και τη σημασία της Ανάστασης στη δυτική και στην ανατολική χριστιανοσύνη. Ο Τζον Ντόμινικ Κρόσαν, ιστορικός, θεολόγος και μελετητής του ιστορικού Ιησού, μιλάει στην «Κ» για τη διαφορά στην απεικόνιση της Ανάστασης μεταξύ Δύσης και Ανατολής και το πολιτικό μήνυμα της Μεγάλης Εβδομάδας, ενόψει Πάσχα.
– Το 2018, έπειτα από πολυετή έρευνα εκδόθηκε το βιβλίο σας: «Resurrecting Easter». Ποια είναι η διαφορά στην απεικόνιση της ανάστασης του Χριστού μεταξύ Δύσης και Ανατολής;
– Η βασική διαφορά είναι ότι στη δυτική απεικόνιση της Ανάστασης ο Χριστός εμφανίζεται θριαμβευτής και επιβλητικός, αλλά είναι μόνος του. Στην αντίστοιχη ανατολική, ο Χριστός ανασταίνεται αλλά κρατάει τον Αδάμ και την Εύα, οι οποίοι συμβολίζουν την ανθρωπότητα. Η Ανάσταση, λοιπόν, δεν αφορά μόνο τον Χριστό αλλά και εμάς, τους ανθρώπους. Αποκαλώ αυτές τις δύο απεικονίσεις «ατομική» ανάσταση (individual resurrection) και «οικουμενική» ανάσταση (universal resurrection). Το θέμα δεν είναι, όμως, μόνον η απεικόνιση, αλλά και η συνέπεια με τις Γραφές. Να σας το θέσω αλλιώς: αν ο Απόστολος Παύλος έβλεπε σήμερα τη δυτική και την ανατολική απεικόνιση θα έλεγε ότι η πρώτη δείχνει την Ανάληψη του Χριστού και η δεύτερη την Ανάστασή του. Η «οικουμενική» απεικόνιση ανταποκρίνεται καλύτερα στην ιδέα της Ανάστασης όπως αυτή διαμορφώθηκε από την ιουδαϊκή παράδοση και την πρωτοχριστιανική κοινότητα και αργότερα καταγράφηκε στην Καινή Διαθήκη.
– Γιατί επικράτησε στη Δύση η «ατομική» Ανάσταση και στην Ανατολή η «οικουμενική»;
– Μέχρι τον 13ο αιώνα, οποιαδήποτε από τις δύο απεικονίσεις θα μπορούσε να επικρατήσει. Η «οικουμενική» Ανάσταση είχε ήδη αποτυπωθεί και σε δυτικές εκκλησίες, αλλά η Δ΄ Σταυροφορία, το 1204, πιστεύω έβαλε μία για πάντα τέλος σε αυτό το ερώτημα. Η Αλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους είχε ως αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, οι καθολικοί και οι ορθόδοξοι να κρατήσουν τα δικά τους σύμβολα. Αυτό όμως παρουσίαζε ένα πρόβλημα για τους δυτικούς. Τι θα γίνονταν οι τοιχογραφίες με την «οικουμενική» Ανάσταση στις εκκλησίες τους; Η λύση ήταν η σταδιακή μετονομασία τους σε αυτό που σήμερα αποκαλούμε «Η κάθοδος του Χριστού στην Κόλαση».
– Πριν από την έρευνά σας για την Ανάσταση ασχοληθήκατε με τη μελέτη του ιστορικού Ιησού, της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και της Μεγάλης Εβδομάδας. Ποιο είναι το ιστορικό στοιχείο που πρέπει να γνωρίζουμε, κατά τη γνώμη σας, εάν θέλουμε να κατανοήσουμε καλύτερα τα όσα διαδραματίζονται στη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας;
– Θα πρέπει κάποιος να γνωρίζει ότι πρόκειται για σύγκρουση μεταξύ δύο οραμάτων σχετικά με το πώς επιτυγχάνεται η ειρήνη στη Γη. Από τη μία έχουμε τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, που επέβαλε την ειρήνη στη Μεσόγειο μέσα από πολέμους, εμφυλίους και κατακτήσεις λαών. Ειρήνη μέσω στρατιωτικής κυριαρχίας λοιπόν. Την ίδια στιγμή, υπάρχει μια άλλη οπτική που εκφράζεται από τον ιουδαϊκό λαό και λέει ότι η ειρήνη έρχεται μέσω της δικαιοσύνης του Θεού. Ειρήνη μέσω δικαιοσύνης από τη μία και ειρήνη μέσω στρατιωτικής κυριαρχίας από την άλλη. Αυτές είναι οι δύο μεγάλες ιδέες εκείνη την εποχή και η σύγκρουσή τους διαμορφώνει το σκηνικό της Μεγάλης Εβδομάδας.
– Στο έργο σας αναφέρετε ότι συχνά μένουμε μόνο στο πνευματικό μήνυμα της Μεγάλης Εβδομάδας και αγνοούμε το πολιτικό. Ποιο είναι αυτό;
– Πρέπει να θυμόμαστε ότι η τελευταία εβδομάδα του Ιησού είναι και η αντίστασή του κατά της κανονικότητας του 1ου αιώνα, δηλαδή της ρωμαϊκής ειρήνης μέσω των στρατιωτικών θριάμβων και της καταπίεσης των κατακτημένων. Δεν πρέπει να ξεχνάμε επίσης ότι η αντίστασή του ήταν μη βίαιη και το ξέρουμε αυτό μελετώντας πρώτα την Ιστορία. Ο Ιώσηπος μας λέει ότι ο Ιησούς σταυρώθηκε και δεν αναφέρει κανέναν από τους μαθητές του. Η Καινή Διαθήκη κάνει το ίδιο, χρόνια αργότερα. Το ρωμαϊκό δίκαιο αντιμετώπιζε τη βίαιη εξέγερση σταυρώνοντας τον υποκινητή της εξέγερσης και τους ακολούθους του. Για τη μη βίαιη εξέγερση, σταυρωνόταν μόνο ο ηγέτης του κινήματος.
Στο Δίστομο
H μη βίαιη αντίσταση, ο πολιτισμός και το μέλλον της ανθρωπότητας είναι ιδέες που απασχολούν τον Κρόσαν στο τελευταίο του βιβλίο. Μια επίσκεψη στο Δίστομο το καλοκαίρι του 2010 υπενθύμισε στον συγγραφέα πώς αυτές οι ιδέες συνδέονται με το μήνυμα της «οικουμενικής» Ανάστασης και τη «διάσωση της ανθρωπότητας από την αυτοκαταστροφή της», όπως μας λέει χαρακτηριστικά κλείνοντας τη συνέντευξη: «Το 2010, μαζί με τη γυναίκα μου, αφού επισκεφθήκαμε τη Μονή του Οσίου Λουκά, ο συνοδός μας μας ρώτησε αν θα θέλαμε να επισκεφθούμε και “τη δική του εκκλησία”. Μας πήγε στο Δίστομο και εκεί είδαμε για πρώτη φορά το μνημείο για τα θύματα της θηριωδίας από τις γερμανικές κατοχικές δυνάμεις. Ηταν μια πολύ συγκινητική στιγμή και διαβάζοντας τα ονόματα των νεκρών είδα το όνομα Τασία, σύντμηση όπως γνωρίζετε της Αναστασίας. Εδώ έχουμε, λοιπόν, ένα μνημείο που υπενθυμίζει στον επισκέπτη μια πράξη βαρβαρότητας. Ο πολιτισμός υποτίθεται προστατεύει την ανθρωπότητα από πράξεις βαρβαρότητας, αλλά τι μας προστατεύει από τον πολιτισμό; Αν, όπως μας έχει διδάξει η Ιστορία, η εξέλιξη της ανθρωπότητας έρχεται μέσω των αυτοκρατοριών, της βίας και της κατάκτησης, πού θα σταματήσει αυτό; Η μη βίαιη αντίσταση στην αδικία και στην καταπίεση, που συμβολίζουν η Σταύρωση και η Ανάσταση του Χριστού, είναι για μένα ο μόνος τρόπος για να σταματήσει η κλιμάκωση της βίας και να σωθεί η ανθρωπότητα από την αυτοκαταστροφή της. Και εδώ φαίνεται η σημασία του μηνύματος της “οικουμενικής” Ανάστασης, που καλεί και εμάς να συμμετέχουμε σε αυτή την προσπάθεια».