CARLO ROVELLI
Helgoland
μτφρ. από τα ιταλικά στα αγγλικά: Erica
Segre, Simon Carnell
εκδ. Allen Lane – Penguin Books, 2021, σελ. 202
«Πάνω στο νησί του Χέλγκολαντ –γυμνό, άγριο, δαρμένο από τους ανέμους του Βορρά– ο Βέρνερ Χάιζενμπεργκ ανασήκωσε ένα πέπλο. Μια άβυσσος ανοίχτηκε. Η ιστορία που επιθυμεί να αφηγηθεί αυτό το βιβλίο ξεκινά από το νησί όπου ο Χάιζενμπεργκ συνέλαβε το μικρόβιο της ιδέας του», γράφει ο Ιταλός φυσικός και (χαρισματικός) συγγραφέας Κάρλο Ροβέλι. Ποια ήταν αυτή η ιδέα; Χονδροειδώς, ότι η πραγματικότητα αποτελείται όχι από αντικείμενα αλλά από σχέσεις. Ή ότι ο μικροσωματιδιακός κόσμος (το θεμέλιο όλων όσα είμαστε και βλέπουμε) υπάγεται σε τελείως διαφορετικούς, έως και αλλόκοτους, φυσικούς νόμους. Οτι εάν η κβαντική θεωρία παραβιάζει την κοινή λογική είναι επειδή η φύση είναι αδιάφορη απέναντι στην κοινή λογική. Ακούγεται φιλοσοφικό όλο αυτό (και είναι), αλλά δεν είναι φιλοσοφία: ο Ροβέλι αφηγείται το χρονικό της σύλληψης και εξέλιξης των βασικών, θεμελιωδών εννοιών της κβαντοφυσικής. Με άλλα λόγια, βρισκόμαστε σε βαθιά επιστημονικά νερά, πλην όμως, δεδομένου ότι ειδικά η κβαντοφυσική έχει να κάνει με σύνολη την πραγματικότητα στα ριζώματά της, τα όρια με τη φιλοσοφία ενίοτε γίνονται δυσδιάκριτα.
Η αρχή της ιστορίας, λοιπόν, είναι στη νήσο Χέλγκολαντ της Βόρειας Θάλασσας. Εκεί κατέφυγε το 1925 ο Γερμανός φυσικός Βέρνερ Χάιζενμπεργκ (1901-1976). Υποφέροντας από βαριά αλλεργία, αναζητούσε ένα ξηρό, ανεμοδαρμένο τόπο για να μελετήσει ένα πρόβλημα της φυσικής που τον βασάνιζε. Οπως γράφει ο Στέφανος Τραχανάς στο βιβλίο του «Μεγάλη επιστήμη, ενδιαφέρουσες ζωές» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), το όνομα του Χάιζενμπεργκ «είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τη μεγαλύτερη επιστημονική ανακάλυψη του εικοστού αιώνα και ίσως όλων των εποχών: την περίφημη Αρχή της Αβεβαιότητας – ή Αρχή της Απροσδιοριστίας». Αυτή την επιστημονική αρχή συνέλαβε ο 23χρονος Χάιζενμπεργκ στο άγριο νησί της Βόρειας Θάλασσας: «Ηταν γύρω στις τρεις το πρωί όταν είχα μπροστά μου τα τελικά αποτελέσματα των υπολογισμών μου. Αισθάνθηκα βαθύ κλονισμό. Είχα τέτοια ένταση που δεν μπορούσα να κοιμηθώ. Εφυγα από το σπίτι και άρχισα να περπατάω μόνος μου στα σκοτεινά. Σκαρφάλωσα πάνω σε ένα βράχο που έβλεπε στη θάλασσα, στο άκρο του νησιού, και περίμενα τον ήλιο να ανατείλει…».
Από κει και πέρα ξεδιπλώνεται ένας αδιάρρηκτος μίτος αφήγησης (και ανάλυσης) που διατρέχει τη φυσική του εικοστού αιώνα αλλά και του εικοστού πρώτου. «Η κβαντική θεωρία», γράφει ο Ροβέλι, «έχει αποσαφηνίσει τα θεμέλια της χημείας, τη λειτουργία των ατόμων, των στερεών, του πλάσματος, του χρώματος του ουρανού… χιλιάδες στοιχεία του κόσμου μας. Διαμορφώνει τη βάση των τεχνολογιών αιχμής: από τους υπολογιστές έως την πυρηνική ισχύ. Μηχανικοί, αστροφυσικοί, κοσμολόγοι, χημικοί και βιολόγοι τη χρησιμοποιούν καθημερινά. Ψήγματα της θεωρίας περιλαμβάνονται στα μαθήματα του γυμνασίου. Δεν έχει αποδειχθεί ποτέ λάθος. Είναι η παλλόμενη καρδιά της σύγχρονης επιστήμης. Ωστόσο παραμένει βαθιά μυστηριώδης, ευφυώς ενοχλητική».
Ως φυσικός, ο Ροβέλι αναζητάει με πάθος ένα από τα «ιερά δισκοπότηρα» της επιστήμης του: τη συνένωση της βαρυτικής φυσικής (των μεγάλων σωμάτων δηλαδή) με την κβαντοφυσική (των μικροσωματιδίων). Το ένα όμως επιμένει να «κλωτσάει» το άλλο – και το αντίστροφο. Ως συγγραφέας με γόνιμες επιρροές από τη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία, ο Ροβέλι, άνθρωπος ανήσυχος και πολυσχιδής, κατορθώνει μια εκπληκτική διάνοιξη του σύνθετου θέματός του. Είναι γνωστός για αυτή του την ικανότητα. Στα ελληνικά έχουν μεταφραστεί οι μεγάλες διεθνείς επιτυχίες του «Επτά σύντομα μαθήματα φυσικής», «Η πραγματικότητα δεν είναι αυτή που φαίνεται», ενώ ετοιμάζεται και «Η τάξη του χρόνου» (όλα από τον Πατάκη), συνεπώς είναι γνωστός στον υποψιασμένο Ελληνα αναγνώστη.
Εδώ, ο Ροβέλι δεν προσπαθεί απλώς να εξηγήσει την κβαντοφυσική. Προσπαθεί να μας δείξει γιατί είναι τόσο δύσκολο να την κατανοήσουμε. Διότι η κβαντοφυσική, όπως γράφει, «μας ζητάει να αποδεχθούμε ότι η πραγματικότητα μπορεί να είναι κάτι βαθιά διαφορετικό από αυτό που έχουμε φανταστεί: να κοιτάξουμε την άβυσσο, χωρίς να φοβόμαστε ότι θα βυθιστούμε στο ανεξιχνίαστο».