Από τη βυζαντινή μουσική που σημάδεψε τα πρώτα χρόνια της ζωής μου και τη μεγάλη εσωτερική μετατόπιση που προκάλεσε η μελέτη της δυτικής θρησκευτικής μουσικής έως τα θρησκευτικά μου έργα, το στοιχείο που πάντα κυριαρχεί είναι η συνειδητοποίηση της ασημαντότητας του ανθρώπου απέναντι στο Θείο. Και η αέναη προσπάθειά του να το προσεγγίσει μέσα από μια επώδυνη προσωπική διαδρομή.
Στα πρώτα χρόνια της ζωής μου στο Ρέθυμνο, το επίκεντρο της οικογενειακής μας ζωής ήταν η εκκλησία. Ο πατέρας μου ήταν θεολόγος, ο παππούς μου ψάλτης και η οικογενειακή μας μυθολογία συμπληρωνόταν από τη θρυλική μορφή του θείου μου αρχιμανδρίτη, ο οποίος είχε έρθει από τη Μικρά Ασία και είχε εντυπωσιακή φωνή μπάσου. Ο εκκλησιαστικός κόσμος και η βυζαντινή μουσική με επηρέασαν βαθιά ως παιδί και στη συνέχεια ως συνθέτη. Ο τρόπος της ζωής μου δομήθηκε μέσα από το συναίσθημα της βυζαντινής μουσικής.
Φωτ. ΑΝΔΡΕΑΣ ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ
Οταν στα πρώτα χρόνια της εφηβείας ανακάλυψα τη δυτική θρησκευτική μουσική, ένιωσα σαν να βυθίζομαι στα νερά του Λυβικού Πελάγους. Είναι δύσκολο να περιγράψω με λέξεις τον κόσμο που ανοίχτηκε μπροστά μου. Την εποχή εκείνη «κατανάλωνα» μουσική από πολλές πηγές, χωρίς χρονολογική σειρά: μαζί με τα αναγεννησιακά έργα, γνώριζα την μπαρόκ μουσική και ταυτόχρονα ζούσα την εμπειρία του Ρέκβιεμ του Μότσαρτ και της Επίσημης Λειτουργίας – Missa Solemnis, του Μπετόβεν. Τότε ανακάλυψα και το κορυφαίο έργο στην ιστορία της μουσικής δημιουργίας, τα Κατά Ματθαίον πάθη του Μπαχ. Στο παιδικό μου μυαλό, η απόλυτη ευτυχία ήταν να φαντάζομαι ότι βρίσκομαι στη Λειψία, στον Αγιο Θωμά, το απόγευμα της Μεγάλης Παρασκευής του 1727, ανάμεσα στο εκκλησίασμα, για να ζήσω την εμπειρία της πρώτης παρουσίασης του Matthäuspassion με τον ίδιο τον συνθέτη να διευθύνει το έργο του. Ενα έργο για το οποίο υπήρξαν αντικρουόμενες αντιδράσεις στο εκκλησίασμα. Ενθουσιασμός αλλά και επικριτικά σχόλια, λόγω των έντονα δραματικών στοιχείων που προσομοιάζουν περισσότερο στην οπερατική γραφή. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτό του στοίχισε μείωση του μισθού του ως τιμωρία για αθέτηση όρων που αφορούσαν τις συνθετικές του υποχρεώσεις. Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα του συντηρητισμού των ανθρώπων της εξουσίας, που χαρακτηρίζει όλες τις εποχές, ως αντίδραση σε κάθε τι καινούργιο που χτυπάει την πόρτα στο παλιό.
Το λιμπρέτο και η δραματουργία υψηλών προδιαγραφών, η πυκνή δράση που στηρίζει ανάλογα τις δραματικές εντάσεις των σκηνών και που παρακολουθεί πιστά την εξιστόρηση του Θείου Δράματος, οι έντονα δραματικές και άκρως συγκινητικές κορυφώσεις των χαρακτήρων, οι απαιτητικές ερμηνείες, οι άριες είναι τα στοιχεία εκείνα που από την πρώτη ακρόαση με έκαναν να το συνδέσω με την έννοια της βαθιάς πίστης και του θρήνου για τον Εσταυρωμένο. Στα χέρια του Μπαχ η μουσική είναι ένα δώρο προς τον Θεό. Του την αφιερώνει με ολόψυχη αφοσίωση και λατρεία.
Η κατάδυση στη μουσική αυτή –που έως και σήμερα θεωρώ ότι είναι η κορυφαία έκφραση της ανθρώπινης δημιουργίας– είχε μια απρόσμενη επιρροή στον ψυχισμό μου. Ενώ την αισθανόμουν σαν μια πνευματική ολοκλήρωση, την ίδια στιγμή αισθανόμουν ότι το μεγαλείο της ήταν ένα απαγορευμένο σημείο που δεν μου επιτρεπόταν να το αγγίξω ως νεαρός συνθέτης. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, για μια μεγάλη περίοδο της συνθετικής μου διαδρομής, να μην πλησιάσω στη θρησκευτική χρήση της μουσικής –ούτε στη βυζαντινή ούτε στη δυτική–, γιατί το ένιωθα ως ιεροσυλία.
Στα τέλη της δεκαετίας του ’80, και αφού έκλεισε ένας κύκλος πολύ στενής μου σχέσης με τη θρησκεία, έγραψα το πρώτο μου θρησκευτικό έργο, το χορωδιακό In Dolore, το οποίο βασίζεται σε λατινικό κείμενο και μιλάει για τον ανθρώπινο θρήνο. Το 1995 έγραψα το Ρέκβιεμ, για τον άνθρωπο που παραδίδεται στον Θεό μέσω της ασθένειας, ένα έργο που κατέγραψε τον θρήνο της γενιάς μου για τα θύματα του AIDS. Το 1997 έγραψα τα έξι χορωδιακά μέρη για την παράσταση «Δράκουλας» που παρουσιάσαμε με την Ομάδα Εδάφους, τα οποία βασίζονται στη λατινική λειτουργία και σε μια δική μου επινοημένη γλώσσα με έντονα μυστικιστικά χαρακτηριστικά, η οποία μιλάει για την πλευρά αυτού που αντιμάχεται το καλό. Με το ορατόριο Η Λειτουργία της Αρμονίας του λόγου (1998), ολοκληρώνεται ο κύκλος των έργων μου στο πλαίσιο της δυτικής θρησκευτικής μουσικής.
Η ελληνοκεντρική ταυτότητα στο δημιουργικό μου έργο
Οταν πολύ αργότερα βρέθηκα απομονωμένος σε ένα χωριό της Τήνου για 13 χρόνια, η θέση της εκκλησίας στο κέντρο της προσωπικής και κοινωνικής μου ζωής θα λειτουργούσε με εντελώς διαφορετικό τρόπο από τα χρόνια του Ρεθύμνου. Στη δημιουργική αυτή περίοδο, τα παραδοσιακά βυζαντινά στοιχεία, αλλά και η παράδοση του Πόντου, της Κρήτης, της Μικράς Ασίας, της Ηπείρου, συνθέτουν μια πιο ελληνοκεντρική ταυτότητα στο δημιουργικό μου έργο, καθώς υπάρχω και δημιουργώ μέσα σε ένα σχεδόν μεταφυσικό περιβάλλον. Στην ολοκλήρωση του κύκλου αυτού, στην όπερα «Φόνισσα» (2014), το θρησκευτικό στοιχείο έρχεται με τη μορφή του ισοκρατήματος και του ηπειρώτικου μοιρολογιού. Εδώ ο θρήνος έρχεται από την ελληνική παράδοση. Οι τέσσερις φωνές εμφανίζονται αμέσως μετά τους φόνους των μικρών κοριτσιών από τη Φραγκογιαννού για να θρηνήσουν το ανθρώπινο δράμα. Τα κομμάτια αυτά είναι μικρής διάρκειας αλλά εξέχουσας δραματουργικής και μουσικής βαρύτητας στο έργο. Στην εργασία μου στην Εθνική Λυρική Σκηνή, ο κύκλος «Ημέρες Λατρευτικής Μουσικής» ήρθε από το 2017 που ξεκίνησε η λειτουργία μας στο ΚΠΙΣΝ ως μια προσωπική μου ανάγκη, την οποία έθεσα ως προτεραιότητα. Η επιθυμία μου ήταν να εστιάσουμε στην ανθρώπινη έννοια των Παθών κατά την περίοδο του Πάσχα. Μετά την αναγκαστική σιωπή λόγω της πανδημίας, ο κύκλος θα επιστρέψει πιο εξωστρεφής και διευρυμένος, εντός και εκτός των αιθουσών μας. Μετά την ολοκλήρωση της δεύτερης και τελευταίας θητείας μου στην Εθνική Λυρική Σκηνή το 2023, θα ξεκινήσει η νέα συνθετική μου περίοδος, έπειτα από μια εξαετή παύση. Με την ελπίδα να καταφέρω να βρεθώ στην απομόνωση της Τήνου, γνωρίζω ότι ο νέος αυτός κύκλος θα συνδεθεί απολύτως με τη βυζαντινή μουσική. Πλέον, με ενδιαφέρει όσο τίποτε άλλο η βαθιά θρησκευτική έκφραση, με τρόπο καθαρό και σε μια φόρμα απολύτως αφιερωμένη στην πίστη και στο Θείο. Και με την ελπίδα ότι μελλοντικά θα αποκατασταθεί η σχέση του ακροατή με τη μουσική της εποχής του και όχι με την απόλυτη παρελθοντολογία.
* Ο κ. Γιώργος Κουμεντάκης είναι συνθέτης και καλλιτεχνικός διευθυντής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.