ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ
Το Εικοσιένα. Μύθοι και πραγματικότητες
εκδ. Καλλιγράφος, σελ. 276
«Πώς φθάσαμε στο Εικοσιένα;». Αυτό είναι το βασικό ερώτημα του Βασίλη Κρεμμυδά, γύρω από το οποίο πλέκονται οι ερμηνείες του για την πορεία του ελληνισμού (υπόδουλου και παροικιακού) προς την Επανάσταση και τη δημιουργία ελεύθερου, ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, κατά τα δυτικά πρότυπα. Μόνο που στη φετινή επέτειο του Εικοσιένα δεν βρίσκεται κοντά μας πια, για να μας «μάθει» την κοινωνική καταγωγή της Επανάστασης, τουτέστιν τις οικονομικές και κοινωνικές πραγματικότητες της ύστερης τουρκοκρατίας που οδήγησαν στην Επανάσταση του ’21. Τον αναζητούμε λοιπόν. Αναζητούμε την πρωτοποριακή του σκέψη και τα πορίσματα της πολύχρονης και εξαντλητικής έρευνάς του. Γι’ αυτό και προσφεύγουμε στα βιβλία που μας κληροδότησε, ώστε να αφουγκραστούμε την «αληθινή ιστορία του ’21».
Ο Κρεμμυδάς από τη νεανική του ηλικία ερευνούσε με πάθος την Ιστορία, αλλά τελικά τις πρωτοπόρες μεθόδους της τις συνάντησε στα γαλλικά πανεπιστήμια τη δεκαετία του 1960, όπου ήλθε σε επαφή με τους νέους κλάδους της ιστοριογραφίας (οικονομική και κοινωνική ιστορία, ιστορία των ιδεών, ιστορική δημογραφία, ιστορία των πόλεων). Εκεί παραδέχεται ότι «έμαθε πώς κινείται η ιστορία και κατάλαβε πώς κινείται και η κοινωνία».
Το βιβλίο του «Εισαγωγή στην ιστορία της νεοελληνικής κοινωνίας, 1700-1821», που κυκλοφόρησε το 1976, καθώς και το επόμενο (1980), «Συγκυρία και εμπόριο στην προεπαναστατική Πελοπόννησο, 1793-1821», τάραξαν τα νερά τής τότε ιστοριογραφίας, γιατί, αναθεωρώντας παλαιότερες θεωρίες, πρότεινε μια νέα προσέγγιση της ιστορίας του Εικοσιένα, βασισμένη κυρίως σε γαλλικές πηγές. Ακολούθησαν δεκάδες βιβλία, εκατοντάδες άρθρα και συνοπτικές ιστορικές μελέτες, κάποια από τα οποία απευθύνονται στο ευρύ αναγνωστικό κοινό, όπως για παράδειγμα η «Ελληνική Επανάσταση του 1821» (Gutenberg 2016).
Τη φετινή χρονιά προστίθεται και η νέα συλλογή κειμένων του, με τίτλο: «Το Εικοσιένα. Μύθοι και Πραγματικότητες. Επιλογή άρθρων, επιφυλλίδων και ομιλιών», η οποία κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Καλλιγράφος (2021). Την επιμελήθηκε η αγαπημένη του κόρη, η ιστορικός – αρχειονόμος Ευγενία Κρεμμυδά, και την προλογίζει ο Γιάννης Στουρνάρας, ο σημερινός διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος και επί πολλά έτη συνάδελφος του Βασίλη Κρεμμυδά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Προβληματισμοί
Μέσα από 25 κείμενα προβάλλονται οι προσφιλείς προβληματισμοί του Βασίλη Κρεμμυδά για το ’21, όπως: Ποιες ήταν οι οικονομικές πραγματικότητες 60-70 χρόνια πριν από την Επανάσταση; Πώς η ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας, που σημειώθηκε από τα μέσα του 18ου αιώνα, συνέβαλε ώστε άνθρωποι μιας παραδοσιακής αγροτικής κοινωνίας να αλλάξουν κοινωνική θέση, επομένως και νοοτροπίες, συμπεριφορές, άρα και ιδεολογία; Γιατί η δημιουργηθείσα προεπαναστατική αστική τάξη (εφοπλιστές, μεγαλέμποροι, έμποροι, πλοίαρχοι, μεταφορείς, βιοτέχνες κ.ά.) αγωνίστηκε για τη δημιουργία εθνικού αστικού κράτους; Πώς επηρέασε την πορεία προς την Επανάσταση η οικονομική κρίση (ανεργία, συσσώρευση ανενεργών κεφαλαίων) που σημειώθηκε στον ελλαδικό χώρο στις αρχές του 19ου αιώνα, μετά τους Ναπολεόντειους Πολέμους (1812); Ποια η κοινωνική σύνθεση και πορεία της Φιλικής Εταιρείας; Πόσο επηρεάστηκε η φυσιογνωμία της Επανάστασης από τα κηρύγματα του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης; Ποιος ο ρόλος του Φιλελληνισμού και η σχέση του με την κλασική αρχαιότητα; Ποια ήταν η εξωτερική πολιτική της Επανάστασης; Πόσο συνέβαλε η επιτυχημένη διπλωματική τακτική της «διεθνοποίησης» του ζητήματος της απελευθέρωσης και της ίδρυσης ανεξάρτητου κράτους στο να επέμβουν στρατιωτικά οι ξένοι (Αγγλοι, Γάλλοι, Ρώσοι) στο Ναβαρίνο, όταν η οθωμανική κυβέρνηση αρνιόταν να εφαρμόσει τις αποφάσεις των μεγάλων της Ευρώπης για απελευθέρωση των Ελλήνων; Ποιους ιστορικούς «μύθους», δηλαδή ποιες στερεοτυπικές και παρωχημένες αντιλήψεις καταρρίπτει; Η ενδελεχής έρευνα για να δοθεί απάντηση στους παραπάνω προβληματισμούς αποτελεί τη ραχοκοκαλιά της ιστορικής σκέψης του Βασίλη Κρεμμυδά σε βάθος σαράντα χρόνων.
Ο άνθρωπος των Αρχείων
Ωστόσο, ο Βασίλης Κρεμμυδάς δεν είναι μόνον ο καταξιωμένος ιστορικός, είναι και ο «άνθρωπος των Αρχείων», ο δικός μας άνθρωπος, που είχε βαθιά την πίστη ότι «μία από τις αρετές του ιστορικού είναι να μπορεί να “πάει”, να “βρίσκεται” στην εποχή που μελετάει και να μπορεί να παρακολουθεί τη ζωή, όλη, των πρωταγωνιστών της ιστορίας». Πού αλλού, λοιπόν, θα μπορούσε να επιτύχει αυτή τη συνάντηση με το παρελθόν, παρά μόνο στον χώρο των Αρχείων; Γι’ αυτό και ο ίδιος χαιρόταν ειλικρινά τη «συνάντηση του ιστορικού με τον αρχειακό». Αντιπρόεδρος και μέλος επί πολλά έτη της Εφορείας των Γενικών Αρχείων του Κράτους, που είναι το ανώτατο επιστημονικό όργανο, έδινε γενναιόδωρα χώρο σε εμάς τους νεότερους και συμμετείχε στον αγώνα μας για την επίλυση διαχρονικών προβλημάτων που ταλανίζουν τις αρχειακές υπηρεσίες της πατρίδας μας. Γι’ αυτό και αναζητούμε τον έμπειρο και οδηγητικό του λόγο. Μέχρι το τέλος της ζωής του παρακολουθούσε με πατρικό μάτι την πορεία όλων των περιφερειακών Αρχείων, πόσο μάλλον της Μεσσηνίας, όπου φυλάσσονται αρχεία και συλλογές της γενέτειράς του, του «Νησίου» (σημερινή Μεσσήνη), για την οποία έτρεφε άδολη αγάπη και νοσταλγία, αλλά ταυτόχρονα κουβαλούσε και μιαν υποβόσκουσα πικρία και παράπονο, ίσως από αρνητικά βιώματα του παρελθόντος. Αλλωστε, ο Βασίλης Κρεμμυδάς δεν πήρε τη ζωή του όπως τη βρήκε. Γέννημα μιας αγροτικής οικογένειας (1935-2017), πολέμησε από κάθε πόστο (καθηγητής, καθηγητής πανεπιστημίου, πρόεδρος της Εθνικής Βιβλιοθήκης, μέλος της Επιτροπής Τέχνης και Πολιτισμού της Βουλής των Ελλήνων), που το έκανε μετερίζι για να αλλάξει τη ζωή του προς το καλύτερο. Και τα κατάφερε. Πέτυχε να πραγματοποιήσει αυτό που προδιέγραψε ως στόχο ζωής. Κέρδισε τον σεβασμό.
Ανθρωπος δωρικός και Δάσκαλος αυστηρός αλλά δίκαιος. Γρήγορα καταλάβαινες ότι αυτή η επιλογή στο έργο και στη ζωή του δεν ήταν εύκολη, αλλά προϊόν άσκησης. Ανθρωπος με παρρησία, που εξέφραζε τις απόψεις του χωρίς να καταφεύγει σε υπαινικτικές οδούς και ατραπούς, χωρίς να διστάζει να αποθέσει στην ιστορική μνήμη καταστάσεις ενοχλητικές. Αλλωστε δεν φοβόταν την αλήθεια, την αποζητούσε. Πρωτίστως, υπηρετούσε τη γνώση. Ωστόσο, παράλληλα, υπήρχε και μία άλλη, τρυφερή πλευρά του ανθρώπου Κρεμμυδά, η οποία καταφαίνεται στα έργα ζωγραφικής της νιότης του, αλλά και στα παιδικά βιβλία της ωριμότητάς του, με τα οποία θέλησε να μυήσει τα μικρά παιδιά –πού αλλού– στην Ιστορία, όπως για παράδειγμα το βραβευμένο «Καθημερινές ιστορίες για τα καράβια» (εκδ. Καλειδοσκόπιο, 2006), με το οποίο τα «ταξιδεύει» στον κόσμο της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας τον 19ο αιώνα.
Σήμερα, τέσσερα χρόνια από την εκδημία του, ο Βασίλης Κρεμμυδάς, ο πρωτοπόρος ιστορικός και δημιουργικός δημόσιος λειτουργός, παραμένει επίκαιρος και ολοζώντανος στη μνήμη μας και στην καρδιά μας, ιδιαίτερα σε εμάς τους ιστορικούς – αρχειονόμους της γενιάς του ’90, που είχαμε το προνόμιο να τον γνωρίσουμε από κοντά.
* Η κ. Αναστασία Μηλίτση-Νίκα είναι προϊσταμένη Γενικών Αρχείων Μεσσηνίας.